Bel ağrıları: nedenleri, tedavi ve korunma

Bel ağrısı her ırk, yaş ve cinste rastlanan çok yaygın hastalıktır. Tıbbi araştırmalar sonucu insanların %90’ının bel ağrısından rahatsız olduğu anlaşılmıştır. Bel ağrılarının 90’dan fazla nedeni mevcuttur. Bunlardan önde gelenler doku iltihaplanması (romatizma, Brusella hastalığı), travmalar, spondilolistezis (omur kayması), osteoporoz (kemik erimesi), dâhili organların (böbrekler, rahim) hastalıkları, psikolojik nedenlerdir. Ama bel ağrılarının daha sık rastlanan ve son zamanlar daha çok artma eylemi gösteren nedeni bel osteokondrozudur. Türkiye’de osteokondroz, halk arasında “kireçlenme” veya “fıtık”, tıp alanında ise spondiloz, dejeneratif disk hastalığı, omur arası disk fıtığı vb. isimlerle adlandırılır. Aslında osteokondroz omurganın, özellikle omur arası disklerden başlayan distrofik-dejeneratif (disklerin histoloji-anatomik strüktürünün bozulması) hastalığıdır. Omur arası disk iki komşu omuru birleştiren esas yapı olup dışarıdan fibrotik bantlardan sanki tokunmuş fibröz halkadan (anulus fibrozis), ortada su tutma yeteneği olan süngersi kauçuk kıvamında jelimsi elastik çekirdekten (nukleus pulpozus) oluşmuştur.

Devamını bu dökümandan okuyunuz.

Bel OXZ sinir fəsadlarının müalicəsində xüsusi korset tətbiqi

Səmərələşdirici təklif

OXZ sinir fəsadlarının kəskin mərhələsində belə düşən gücü azaltmaq üçün yataq rejimi və korset bağlamaq lazımdır. Osteoxondrozun sinir fəsadlarının kəskin mərhələsində müalicə müddətini qısaltmaq, əstəliyin xronikləşməsinin qarşısını almaq, müalicəni daha effektli etmək üçün sərt yataqda bir neçə gün yatdıqdan sonra xəstənin, mümkün olduğu qədər, erkən aktivləşməsi vacibdir. Amma, xəstələr çox zaman həddən çox ağrıkəsici və miyoreleksantlar qəbul etdiklərindən ağrı və əzələlərin qoruyucu gərilməsi azalır, nəticədə onlar ayaq üstə duranda xüsusilə onurğa beyni, sinir və damarların sıxılması artır və patoloji proses daha da dərinləşir. Fikirimizcə, son zamanlar bel fəqərəarası disk yırtıkları münasibəti ilə edilən əməliyatların sayının artmasına bir səbəb də budur. Zədələnmiş onurğa funksiyonal biriminə düşən yükü azaltmaq və hərəkətləri məhdudlaşdirmaq üçün bir çox müəllif korset, ştank qaldıran (halterçi) kəməri və s. istifadə etməyi məsləhət görürlər.

B.e.ə. 130-cu illərdən bu günə qədər onurğa xəstəliklərində tətbiq etmək üçün ağac qabığı, dəri, müxtəlif təbii və süni materiallardan hazırlanmış müxtəlif formada onlarla korset təklif edilmişdir. Biz bel üçün təklif olunmuş korsetlərdən 30-dan çox kitab, jurnal, məqalə və 25 internet veb səhifəsində təsvir edilən qırxdan çox korseti araşdırdırdıq. Nəticədə, müəyyənləşdirdik ki, onlardan heç biri patologiyaya uğramış fəqərəarası diskə və oynaqlara düşən ağırlğı kifayət qədər azaltmır, çox seqmenti əhatə etdiyi və döş qəfəsini sıxdıkları üçün lüzumsuz hərəkətsizliyə səbəb olurlar.

Bunları nəzərə alaraq bel osteoxondrozun sinir fəsadlarında, xüsusən fəqərəarası disk yırtığının kəskin dövründə, manual terapiyadan sonra, fəqərəarası oynaqların artrozunda istifadə etmək üçün prinsipcə yeni korset (şəkilə bax) təklif edirik. Xaricdən dəri və ya dermantin, içərisi qalın bezdən olmaqla kifayət qədər sərt hazırlanmış korsetin yan hissəsi (şəkiıldə 7) qabırğa qövsünün ən aşağı dayanıqlı nöqtəsi ilə qalça darağını sıx birləşdirərək bel fəqərələrinə düşən ağırlığı paylaşdırmaqla zədələnmiş onurğa funksiyonal biriminə düşən təzyiqi azaldır və xəstənin önə əyilməsinə imkan vermir. Korsetin arxa-bayır hissəsindəki cibə yerləşdirilmiş sərt metal və ya plastmas lövhə oma, bel və döş fəqərələrinin arxa çıxıntılarına bərk sıxılaraq onurğanın bu hissəsinə dayaq olur, arxaya hərəkətə imkan vermir. Korset sərt olduğu, beli və qarını çox sıxdığı üçün qarındaxili təzyiqi artırmaqla onurğanın tonusunu yüksək tutur, diskətrafı damarlarda (qan və limfa) təzyiqi artırır. Fəqərəarası diskə düşən yük yanlara paylaşılaraq azaldığından diskdaxili təzyiq azalır. Nəticədə disklərin qidalanması yaxşılaşır. Korset bağlandıqda xəstəyə güvən verir, qarın və bel əzələlərinin aktivliyi azalır, beldə istilik artır, skolioz normallaşır və digər bel əyrilikləri tənzimlənir, deformasiyanın qarşısı alınır. Təklif olunan korset 14 il ərzində (1989-1994’cü illər Naxçıvan Respublika Xəstəxanası, 1994-2001’ci illər Türkiyənin Kayseri Qızıl Ay Sağlıq Mərkəzi, son 3 ildə yenidən Naxçıvan

Respublika Xəstəxanasında) 1250-dən çox xəstəyə tətbiq edilmişdir. Uzun müddətli müşahidələr nəticəsində müalicənin korset istifadə etməyənlərə nisbətən daha tez və effektli olduğu, yataq günlərinin sayının kəskin azaldığı, xəstənin əmək qabiliyyətinin daha tez bərpa olduğu, beləliklə müalicəyə çəkilən xərcin azaldığı müəyyənləşdirilmişdir. Korset qöştərişlərə ciddi əməl edilməklə hazırlanıb tətbiq edilməli, şəkıldə göstərilən ölçüləri hər xəstəyə özəl olaraq və dəqiq götürülməlidir. Bu zaman döş qəfəsinin ən aşağı yan sərt nöqtəsi (qığırdaqların bir birinə və döş qəfəsinə birləşdiyi nöqtə), bəzən X qabırğa qığırdağının sərbəst olması nəzərə alınmaqla, müəyyən edilir. Bel lordozunun düzlənmə dərəcəsi nəzərə alınmaqla lövhənin qoyulub qoyulmaması və forması müəyyənləşdirilir. Korsetin uclarını birləşdirən hissə 20-25 sm paris plastırından (cırıt, velkro) hazırlanır (şəkildə 8-9) ki, bağlanma anında qarnın vəziyyətinə (tox, ac, köp və s.) uyğun sıx bağlana bilsin. Korsetin kənarları qatlanaraq tikilir ki, yumşaq toxumaları zədələməsin. Korset kompleks konservativ müalicənin tərkib elementi kimi xəstəliyin kəskin dövründə, sərt yataqda bir neçə gün yatdıqdan sonra, ayağa durmazdan əvvəl və ya sərt yerdə ən azı 10 dəqiqə uzandıqdan sonra nəfəs vermənin sonunda kip sıxılmaqla bağlanır.

ŞƏKİL

Kotsetin çatmayan cəhətləri yumşaq toxumaların sıxılması və diskamfortun yaranması, uzun müddət istifadə edildikdə əzələlərdə atrofiyanın əmələ gəlməsidir. Bəzi xəstələr yanlış olaraq korseti uzun müddət, hətta, yatanda bağlayırlar. Korsetin maxsimum faydalı olması üçün xəstənin müəyyən edilmiş vaxtda qoruyucu rejimə ciddi əməl etməsi, yalnız ayaq üstdə olduğu zaman korsetin belində olması, uzananda açması, erkən, amma uzanmış vəziyyətdə həkimin təyin etdiyi müalicəvi bədən tərbiyəsinə (ekzersizlərə) başlaması və ardıcıl davam etdirməsi lazımdır. Yaxşılaşdıqdan sonra, korset yalnız ağir fiziki işlər zamanı, profilaktika məqsədi ilə qısa müddətə bağlana bilər.

Korsetin sxematik şəkili (ölçülər sm ilə ifadə olunmuşdur):

ŞƏKİL

1. Göbəkdən keçən bel-qarın ölçüsü. 2. Beldə hər iki XII qabırğanın uclarını arxadan birləşdirən məsafə. 3. Arxa – üst qalça tinləri arası məsafə. 4. I ölçüdən II-ni çıxdıqdan sonra qalan rəqəmin yarısı (hər iki tərəf üçün eyni). 5. Qalça daraqlarını birləşdirən xəttin ortasından III ya IV oma fəqərələrinin arxa çıxıntısına qədər olan məsafə. 6. Qalça daraqlarını birləşdirən xəttin ortasından IX-VI döş fəqərəsinin (lordoz və kifozdan asılı olaraq) arxa çıxıntısına qədər olan məsafə. 7. Döş qəfəsinin yanlardan ən aşağı dayanıqlı nöqtəsi yəni X (bəzən IX) qabırğa qığırdağının IX ya VIII qabırğa qığırdağına birləşdiyi yerlə qalça darağınını üst hissəsi arasındakı məsafə. 8 və 9. Birləşdirici hissə (20-25 sm-lik paris plastırından olmalıdır). 10. Onurğaya dayaq məqsədi ilə sərt material üçün korsetin arxasında cib.

Doktor Alekber Zeyniyev

(Mehmet BİBER-OZAN, Yahyalı, Kayseri/TÜRKİYE) 

Beyun, omur ilik, sinir sistemi
Deva, care ozanıyım istemi
İnşallah biz bulduk lokman hekimi
Dertlerin çaresi, sayın ALEKBER.

Kızılaydır dertlilerin durağı
Kalplerinde merhemetin ırmağı
Beyaz bezde tam hilallı bayrağı
Hastanın devası, sayın ALEKBER.

Mehmet Biber, hediyyemdir şiirim
Hekimlerin kiymetini bilirim
Bazan ırmak olur, bazan nehirim

Dertlerin çaresi, sayın ALEKBER.

Ələkbər həkimə hədiyə

(Xok kənd sakini Hüseynov Aban Qurban oğlundan)

Təzdən qaytardın cahana.
Sığmır dilə dahana,
Ələkbər təkin insana
Yüz yaşasam borcluyam mən.

Həkimlikdən alıb payın
Bilikdə loğmandır tayın
Xəstə diri çatsa ona
Şəfa tapıb alar payın.

Lənət olsun bəd nəzərə
Belə həkim düşməz ələ
Mənim kimi xəstələrə
Deyir ölmə, yaşa hələ.

Adı olsun ona kömək
Xəstələrə odur dirək
Aban deyir yüz yaşasın
Hər vaxt ondan xeyir görək.

(2003, Xök/Naxçıvan)

Seçim Arzusu

Soruşsalar məndən:
          - Nədir, ən böyük arzun?       
         - Mənə seçmə imkanı verin,
                                                 deyərdim.
Dostlar içindən dostumu,
          Öz həyat yolumu,
                   Qızımı və oğlumu,
                   Ağamı, həm də qulumu,
                             Ölümü ya da olumu,
                                                Özüm seçmək istərdim.
                                                                 

Fevral, 2010, Naxçıvan

Azadlıq və ölüm

Ey xalqım! Kölə kimisən, mübarizəyə heç həvəsin görünmür, Açıq hava məhbəsindəsən, ancaq ki, dəmirdən qəfəsin görünmür.

Azadlıq verilmir, alınır, ölüm bahasına olsa belə.

Ancaq mən ölümə getməyini deyiləm istəmiş,

Ustad “Ölümdən qorxmayan millətə ölüm yoxdur” demiş.

Ölümünə mübarizə ölüm deyil hələ

Tam tərsinə,

yaşamaqdan ötədir belə.

Ölüm zatən qaçınılmazdır, sən də bir gün öləcəksən.

Calış ki, o da başqalarının arzusu ilə deyil,

Sənin istədiyin zamanda

Amalına çatanda, olsun.



Yaşam türküsünün son akkordlarıdır ölüm.

Demək ki, yaşamın davamıdır ölüm,

Arzunun, amalının yaşamıdır ölüm.

Yaşamaq üçün ölümünə mübarizə etmək,

əsil yaşamaq olsa gərək!

Kamikadze yarada bilən millət,

Heç vaxt ölməyəcək, demək!

(Oktyabr-Noyabr 2009, Naxçıvan)

Mənim cizdiklərim

Cıxlımazdan “çıxış”

Həyatı anlamaq üçün çox çabaladım,

Heç fərqində olmadan altmışıma vardım.

Amma, biləmədim kimdir,

nədir bu dünya,

Yaradandır yoxsa yaradılandır

bu dünya.

Sanki, dünya, hərəkətdə olan bir qatar,

Kimsə tapmadı,

Hardan gəlir?

Gedir hara?

Bizdən sonra qalan,

daim hərəkətdə olam bu qatar.



Bunları dərk etməyə

nə mənim,

nə sənin,

nə də kimsənin gücü çatar.



Enində sonunda bu fikrə gəldik biz də:

Bildiuimizlə kifayətlənək.

Çox da dərin düşünməyək.

Elə səthdə üzək.

Yoxsa bataraq boğularıq,

Öz düşüncələrimizdə.

(- Necə, necə? -Elə beləcə).

Qeyd: şerdən başı çıxan birisinin mənim bu cızma qaralamamı oxusa (oxusa daaa…) və “bu nə forma şeerdir?” deyə düşünsə, onu qınamam. Amma, cavabsız da qoymam: - Hər hansı bir “forma” (ən təkmil variantda belə) nə zamansa olmayıb, yəni onu kimsə yaradıb. (Amma, gerçekden mənim məqsədim nə isə bir şeer forması yaratmaq deyil, fikrimdəkiləri ifadə etməkdir. Ehtimal edirəm ki, bu sərbəstlik nə vaxtsa mənim kimi birisinin işinə yarayacaq yəni çətini asanlaşdıracaq). (Aprel 2006)

Bəxtiyar Vahabzadədən ...

GERÇƏK GÜNAHKARDIR 

Qəribə əyyamdır, üz astar olmuş,

Bazarda satan çox, amma alan yox.

Mənim ürəyimdə indi yel vurub,

Yengələr oynayır, çəpik çalan yox.

Azadlıq qollarda bir kəmənd olub,

İndi qarğalar da gülə bənd olub,

Fələyin gərdişi tərs-avand olub,

Gerçək günahkardır, amma yalan yox.

Maşallah, çıxmışıq göyün seyrinə,

Bilən yox bu işin şəri, xeyri nə.

Qılan səcdə qılır tək öz xeyrinə

Haqqa səcdə ilə namaz qılan yox.

Bir ovuc torpaqdır hamının sonu,

Sağ ikən bir kimsə düsünmür bunu.

Hamımız acgözük, Allah xofunu

Qəlbinə, ruhuna, vallah, salan yox. 

Ölülər diridir, dirilər ölü, 

İstidir dünyanın odundan külü. 

Doğru danışanın kəsilir dili 

Öldürən haqlıdır, indi ölən yox. 

ALLAHDAN QANAD İSTƏDİM 

Allahdan qanad istədim, 

Allah mənə xəyal verdi. 

Bu qanadlı xəyal mənə 

Yaşamağa macal verdi. 

Allahdan fərəh istədim, 

Allah mənə kədər verdi. 

Bu kədərim, qədərimə 

Tamam başqa qədər verdi. 

Allahdan ağıl istədim, 

Allah mənə ürək verdi. 

Bu ürək mənim ömrümə 

Qəm üstündən qəm gətirdi. 

Allahdan dözüm istədim, 

Allah mənə qəzəb verdi. 

Mən Allahdan rəhm istədim, 

Mənə bollu əzab verdi. 

Mən Allahdan haqq istədim, 

Zülmünü gen-bol eylədi. 

Əzabların kotanına 

O, sinəmi yol eylədi. 

Q O R X U 

Mənim sol əlimdə yanıq yeri var, 

O mənə töhfədir körpəliyimdən. 

Odun odluğundan xəbərsiz vaxtlar 

Əlimi manqalda yandırmışam mən. 

Mənə "cız" dedilər, 

Ancaq qorxmadım. 

Əlimi yandırıb tanıdım odu. 

Mənim həyat ilə ilk tanışlığım 

Əlimi yandıran oddan başladı... 

Oxşadı gözümü hələ uşaqkən 

Ocağın al-əlvan alovu, közü 

Dünyaya gələli, bilmirəm nədən 

Nəyə vurulduqsa, yandırdı bizi... 

Mən oddan qorxmadım yanana qədər; 

Mən qorxu bilmədim qanana qədər. 

Elə ki, yandım, 

Odla oynamaqdan qorxdum, dayandım. 

Başlandı qorxu- 

Başlandı ehtiyat- 

Başlandı həyat... 

BÖL GÖRÜM 

'Bəxtim, mənə yar ol', deyib çağlaram, 

Yar olmasa de bəxtiyar ol görüm. 

Gələcəyə ümidimi bağlaram, 

Bir an sonra nə olacaq, bil, görüm. 

Yaz ayları çağıldayan selmisən? 

Bu dünyanı oyuncaqmı bilmisən? 

Həyat səni güldürəndə gülmüsən, 

Hünərin var, ağladanda gül görüm. 

Dünyamızı yasa, toya bölmüşük, 

Sevdamızı oda, suya bölmüşük, 

Ömrümüzü günə, aya bölmüşük, 

Min arzuya, min diləyə böl görüm. 

Q I Z I M A 

Gəlirsən, gedirsən… 

Gözüm önündə, 

Bilmirsən nə sorur, nə deyir atan. 

Üzündən, gözündən, 

Hər bir sözündən 

Qəlbini oxumaq istəyir atan. 

Gəlirsən, gedirsən… heç nə sormuram, 

Baxışlar danışır, baxışlar ancaq. 

Bilmək istəyirəm, a mənim balam, 

Səni isidirmi qonduğun budaq? 

Qınama, bələdəm mən bu həyata, 

Kim çərxi geriyə döndərə bilmiş? 

Övlada qızıldan təxt verər ata, 

Qızıldan bəxtini kim verə bilmiş? 

Gəlirsən, gedirsən. 

Dəyişmiş bizim 

Sözümüz, sorğumuz… 

Bu sən, 

bu da mən 

Elə gəlirsən ki, elə bil, qızım, 

Bu evdə doğulub böyməmisən. 

Bir az yad olmusan, 

Bir az utancaq, 

Əvvəlki ərkini istərəm yenə. 

Gələndə qonaqsan, gedəndə qonaq, 

Nə tez özgələşdi bu ocaq sənə? 

Sənin xislətin də nə tez dəyişdi, 

Demə gileyliyəm, yox, yox, şadam mən, 

Sev ki, seviləsən… 

Bizimki keçdi, 

İndi sənin üçün narahatam mən. 

Qoru hər ləkədən məhəbbətini, 

Hər yerdə, 

həmişə, 

hər zaman, qızım. 

Arxan-ata evi… 

Səadətini 

Yalnız ər evində tapasan, qızım.

Büyük Bey’i Hatırlarken

Yurtların kaderi evlatlarınınki gibidir; Azerbaycan Türkleri tarihboyunca zulüm çekmiş, savaşlardaayaklaraltında kalmış, tıpkı vatansever evlatları gibi paramparça olmuşladdır: Babek vücudu parçalara ayrılarak, M.E.Resulzade ömrünün sonuna kadar mühaciretdevatan, istiglalhasratıyla yanarak, son nefesinde üç kez “Azerbaycan” diyerek, Hüseyin Cavid Sibirya çöllerinde donarak, ama vatan sevgisinden ve düşüncelerinden hiç ama hiç taviz vermeden can vermişlerdir.

Ebülfez Elçibey, konuşmalarından meydana gelen “Bu Menim Taleyimdir” adlı kitabında, milletinazatlığı için ölümüne mücadele etmek ve bundan dolayı hapishanelerde yatmanın kendi kaderi olduğunu söylemiştir. Onu yakından tanıyanlar, onun gerçekten vatan-millet için her şeyini verebilen büyük bir insan olduğunu bilirler. Tanınmış Azerbaycan şairi Bahtiyar Vahapzade bir şiirinde şöyle diyor:

Yaşamak yanmaktır, yanasan gerek,

Hayatın manası yalnız ondadır.

Eğer şam yanmırsa yaşamır demek,

Onun yaşamağı yanmağındadır.

Ebülfez Elçibey de bir mum gibi yanarak milletinin meşalesi oldu. Bu meşale, benim ve benim gibi binlerce gencin “yeniden doğmasına” yani hayatının anlamının değişmesine neden olmuştur. Nasıl mı?

70.li yıllarda genç bir doktor olarak çalışmağa başladığım zaman Rusça yazar və konuşur, iki yıllık Millî Demokratik Devletimizin Rus Kızıl Ordusu tarafından sapı kendimizden olan baltaların-kandırılmışların yardımı ile işgâl edildiği günü (27 nisan 1920) bayram olarak kabul eder, bu devletin kurucularını hemçinin Müsavatçıları “halk düşmanı”, Lenin ve Stalin’i babamız bilir, Komünist Partisi’ni methederdik. Tıpkı doğduğu gün caminin avlusuna atılmış, başkaları tarafından bulunup büyütülen, gerçek anne ve babasını tanımayan, geçmişini bilmeyen biri gibi. Sözün asıl manasında Sovyet idioloqları tafafından mankurtlaştırılmıştık. Yüzbinlerce genç aynı durumdaydı. O zaman Elçibey ve arkadaşları korku ve zorluklara göğüs gererek gerçekleri bu nesle anlatmaya, unutturulmuş hafızasını yeniden canlandırmaya başladılar. Bunda, o zaman Elçibey’in Prof. Ziya Bünyatov'la Azerbaycan Akademisi’nin Elyazmaları Enstitüsü’nde çalışarak saklı belgelere

ulaşabilmeleri de etkili olmuştur. O, daha sonra, Rus İmparatorluğunun zayıflaması ile milyonlarca Azerb. türkünün meydanlara çıkarak millî azatlık mücadelesine kalkmasını yönetenlerden biri hetta birincisi oldu.

Büyük Bey, ( sağlığında, biz ona böylə hitab ederdik. Və bundan sonra da həp böyle anaracağız) şu meziyetleri ve hizmetleri ile önder oldu, ölümsüzler arasına katıldı ve ben onu bu meziyetleriyle hep hatılayacağım:

O, Büyük bir Türkçü idi:

- Konuşma ve yazılarında XX yy. başlangıcında Ali Bey Hüseyinzade tarafından ortaya atılmış, Ziya Gökalp tarafından bir ideale dönüştürülmüş, Mehmet Emin Resulzade’nin siyasallaştırdığı, bir bayrak haline getirip devlet kurduğu "Türklük, Demokrasi, İslam" idealini ve Atatürk devletçilik tecrübesinin çağdaş yorumunu yapmıştır.

- Türklerin Ermeni, Fars ve Çinlilerle karşılıklı tarihlerinin öğrenilmesi ve araştırılmasında önemli katkıları olmuştur.

- Azerbaycan devlet dilinin Türk dili olarak yasallaşmasında, Türk dilinin ve Latin alfabesinin gelişmesinde başkaları gibi sözde değil, işte büyük katkıları olmuştur.

- Türkiye hayranı idi. 1993’de, yakın dostum 19.dönem Milletvekili Dr. Seyfi Şahin’e, Elçibey cumhurbaşkanı iken, Türkiye’nin yapabileceği yardım teklifine verdiyi cevap aynen şöyledir: “Bizler sıkıntıya girebiliriz; ama bizim için Türk dünyasının yıldızı olan Türkiye herhangi birbelayagirmemelidir”.

- Türk-İslam felsefesine kendine özgü katkıları olmuştur. İslam’ın daha çok barıştırıcılığı ve insan ahlakında eğitici rolünü vurgulamıştır.

- Onun şaheserlerinden biri de Bütov Azerbaycan uğrunda verdiği mücadelesi idi. Asrımızın milletler asrıdır. Türk dilli devlet ve topluluklarının da birçok problemlerini çözmek, dünyada hak ettiği yeri bulmak için bir araya gelmek, Umum Türk Evi gibi güçlü bir birlik oluşturmak doğal hakkıdır ve başkalarına kıyasla daha fazla imkâna sahiptir, diye düşünüyorum. Kökleri Türkistan’dan başlayıp dalları Anadolu’ya uzanan Batı-Doğu Türk Birliği ağacının gövdesi Azerbaycan’dır. Azerbaycan’ın önemi sadece jeopolitik konumu ve doğal zenginliğiyle değil, Nevruz bayramı gibi Türk millî örf-adetlerine, diline çok bağlılığı; sanatın her sahasındaki varlığıyla da, Türk Birliği’nin yolu Bütöv Azerbaycan’dan geçer. Kimilerine fantastik gibi görünse de bu Evi kurmak Büyük Bey’in amacıydı. Bu ideal ve onun uğrundaki mücadele, onu Türk Dünyası’nın liderlerinden biri yapmıştı. O, 1996’da Nahçivan'da göz hapsindeyken, İzmir’de yapılan ve Amerika’da yaşayan Türklerden Saka Türklerine kadar tüm Türk devlet ve topluluklarının katıldığı Türk Halkları Kurultayı’nda “Onur Başkanı” seçilirken tüm temsilciler bunu yarım saat ayakta alkışladılar. O, Türk Halkları Asamblesi’nin Fahri Başkanı, Avrasya Ödülünün sahibi idi.

- Ebülfez Beyin en büyük hizmeti, çox büyük fedakarlık yaparak Rus Ordusunu Vetenimizden çıkara bilmesi olmuşdur. Postsovet mekanında büyük devletlerin de, cabasına rağmen Gürcüstan, Maldova kibi respublikalar Rus Ordusunu bu gün de öz ülkelerinden çıkara bilmirler və gözüken bu ki, bu hala uzun sürecek.

Ebülfez Bey çok büyük demokrattı:Bir örnek vermek gerekirse; 16 haziran 1989 Bakü’de yarı yasal şeraitte geçirilen AHC’nin kuruluş konferansında o, AHC’nin başkanlığına seçildi. Tartışmalarda serbest ortam oluşsun diye, başkan olmasına rağmen, Bey, sadece temsilci fonksiyonu taşıyor, hatta kararların onayında oy kullanma hakkına bile sahip bulunmuyordu.

Geniş kalpli bir insandı: Haydar Aliyev'in hakimiyete getirilmesinde Bey’in çok yardımı olmuştur. Haydar Aliyev hakimiyete geldikten sonra onu ve arkadaşlarını yok etmeye çalışmıştır. Tüm bunlara rağmen, onun Haydar Aliyev’e hiç kini olmadı, meşru yollarla mücadele etmeyi tercih ederdi. Hep tavsiyesi şuydu: ‘’Önce iyi insan olmaya çalışın; iyi alim olmak kolay, iyi insan olmak çok zordur’’.

Bey birleştirici bir karaktere sahipti:

Onun Bakü’ye gelişi ile muhalefet cephesinde Demkongres etrafında birleşmeğe doğru bir gelişme vardı. Ama onun ölümüyle hatta AHCP parçalandı, hem de Azerbaycan Demokrasisi için çok önemli bir sınav aşamasında.

Büyük Bey çok dost canlı ve dostluğa sadık bir insandı:

O dostlarını sevdiği gibi etrafındakiler da onu çok severdi. Ölümünden az önce söylediklerin dikkat edin: “... mende xerçenk (kanser) hastalığının olduğunu bilip üzüme bakmağa azap çeken dostlarım, size bu azabı verdiğim için bağışlayın.” Bey’in hastalığını uzun süre kendinden ve milletten saklı tutan bu dostlar, bir doktor olarak bana göre, kendileri de farkında olmadan yanlış yapmışlar; Bey gibi Büyük İnsanların hastalıklarını bilmesi gerekirdi.

Hayranlarından biri olan, çocuğunun adını Elçibey koyan Elman Türkoğlu’nun ağlamaktan gözyaşı da kurumuş, her gün sabahın erken saatinden ta gece saat üçe dörde kadar Bey’in mezarı başında nöbet tutuyor. "Ben onun askeriydim, Paşasız yaşayamam” diyor.

Elçibey’in Bakü’deki cenaze törenininde herkesin, hatta onu zamanında dinlemeyenlerin ve üzenlerin, göz yaşlarına boğulduğunu görünce bana göre derin anlamı olan bir olayı hatırladım: Naxçıvannln Şahbuz ilçesinde hekim gibi çalışırdım. Çok ağır bir hastamın Rusya’da çalışan biricik oğlu, defalarca çağrılmasına rağmen gelmedi, zavallı anne ‘Rahim! Rahim’ diyerek can verdi. Öldü haberini aldıktan sonra oğlu geldi ve çok masraflı bir cenaze töreni düzenledi; annesine pahalı bir mezar yaptırdı. O zamandan hiç unutamadığım ve zaman-zaman tekrarlanmasına şahit olduğum bu tür olaylar insanı düşündürüyor: neden biz Türkler insanlar öldükten sonra onlara daha çok değer veriyoruz?

Bazı önemli tablolara yakından bakarken çok şey anlaşılmaz, uzaktan bakmak gerek. Ebulfez Bey de zaman geçtikçe daha iyi anlaşılacak ve daha çok anılacak diye düşünüyorum. Nedense, Bey’in ruhu karşısında hep beni rahatsız eden bir suçluluk duygusu şimdi beni daha çok sıkıyor; 1992‘de AHC’nin yaptığı yanlışlıklara karşı itiraz ederek Nahçivan’da 26 kişi AHC-den ayrılarak Azerbaycan Demokratik Partisini (ADP) kurmuştuk. Bey’in cumhurbaşkanlığı seçimlerinde “AHC hakimiyete gelmeğe hazır değil” gerekçesi ile, parti olarak seçimlere katılmama kararı almıştık. Ben o zaman kararın eleyhine oy kullanan tek kişi olsam da, kararın gerekcesini doğru bulsam da, bunun Beye karşı bir haksızlık olduğunu düşünür ve rahatsız oluyorum.

Büyük Bey’in ölümünü duyunca içim sızladı. Bu hissi bir kaç ay önce “Azatlık”(Emperyalist zulümden kurtulduktan sonra ilk resmi azat yazılı basın organımız) gazetesinin kurucusu ve redaktörü olan, tanıyanlarının kalbinde hep yaşayacak, gerçekten büyük insan Necef Necefov’un ölüm haberini duyunca da yaşadım. Büyüklerin talihleri nasıl da birbirine benzer; Necef Bey de vatanın dertlerine dayanamadı; tıpkı Elçibey gibi kansere yenik düştü.Bu iki büyük insanın varisi olarak, bugün Azerbaycan’da demokrasinin dayanağı yazılı basındır. Şimdi Azerbaycan’ın her şeyden çok millî birliğe, orduya, iktisadi kalkınmaya ihtiyacı var; bütün bu konularda başarılı olmak da ancak demokrasi ile mümkündür. Kanaatimce demokrasi hem araç hem de amaç olmalıdır.

Bey’in ve Necef Necefov’un sadık devamçılarından olan “Yeni Müsavat” gazetesinin baş redaktörü Rauf Arifoğlu tutuklanmıştır. Rauf Bey’i şahsen tanırım, ona yöneltilen suçlamanın doğru olacağını hiç düşünmüyorum. Görünen o ki, Azerbaycan şimdiki iktidarı demokrasiyi tamamen yok etmek istiyor. Ne yazık ki, “NewYork Times’’ gazetesi dahi Rauf Bey hakkında yazı yazmasına rağmen, Türkiye’de beklenen tepki yoktur.

Büyük Bey’in ruhunun şad olmasını istiyor isek, onun ideallerini yaşatmalı, arzularını gerçekleştirmeye çalışmalı, başladığı mücadelesini sonuna kadar devam ettirmeliyiz; Kuzey Azerbaycan’ı, demokrasisini güçlendirerek demokratik ülke durumuna getirmeli, Birleşmiş Azerbaycan’ı yaratmalı, Geniş Türk Birliğini inşa etmeliyiz.

Ebulfez beyin hatırasını ebedîleştirmek için canı kadar sevdiği Türkiye’de ona anıt yapılmalıdır.

Kadirbilir Türk Milleti ve Tüürkiye Cumhuriteti Devleti’nin, onun anısını Ankara, İstanbul, İzmir, çok sevdiği Kayseri, Antalya, Samsun, Trabzon, Erzurum, Kars ve Iğdır gibi şehirlerde yaşatacağına, adının meydanlara, parklara ve caddelere verileceğine yürekten inanıyor, ilgili ve yetkililerin harekete geçmesini bekliyorum.

Ruhu şad olsun!... Ağustos 2000, Kayseri.

Yerde Kalmış Türk Kanı

Ölüm ‘’İnsan hayatı’’ adlı türkünün son sözleridir. İnsanlar kibi ölümler də farklı oluyor. Şehit olmak ise hem ahireti kazanmak, hem de kalplerde yaşamak demektir. Vatan uğruna şehit olabilme zirvesine ulaşabilen insan yetiştirme, milletin kalite göstergesi olsa gerek. Çünki toprak, uğrunda ölebilen varsa ve gerektiğinde şehit kanı ile sulanırsa Vatandır!... Şehitlerimiz önünde diz çöker, Allah’dan Onlara Rahmet, tüm Türklere baş sağlığı dileriz.

10 yıl önce Azerbaycan halkının hatırasına ‘’Kara Yanvar’’ olarak kazınan ocak ayının 19’nu 20’sine bağlayan gece saat 00 20’de Sovyet Ordusu o zaman uymak zorunda olduğu tüm yasa ve kuralları barbarcasına çiğneyerek kendi paramızla yapılmış, kendi petrolümüzle doldurulmuş ağır teknik araçlar, tırtırlı tanklar ve savaş gemileri ile Baküye saldırdı. Bu ‘’kara gün”leri hatırlamak hem çok acı verici, hem gurur verici ve hem de çok zaruridir: Acı vericidir, çünki, Azerbaycan’a hiç unutulmayacak ağır insani, maddi, manevi zarar verdi; gurur vericidir, çünki, kanlı imparatorluk amacına ulaşamadı Kuzey Azerbaycan’da Milli Azatlık Harekatını (MAH) yok edemedi, tam tersinə bu vahşilik, bu acı Azerbaycan türklerini bağımsızlık uğrunda daha sıx birleşmeye sevk etdi; zaruridir, çünki, bu olay hiç ama hiç unutulmamalıdır; tarihimiz boyu başımıza gelen bir çok facialar hep unutkanlığımızdan kaynaklanmıştır.

Olayın nedenleri:

1.Genel ve geniş açıdan bakarsak, bu, emperyalizmle ona baş kaldıranların kanlı ve acımasız bir mücadelesi idi.

Çarizmin sükutundan sonra Lenin, Markisizmi reforme ederek, halkları, özellikle işçi-köylü kütlelerini, sosyalizm-komünizm idealleri ile kandırarak imparatorluğu yeniden diriltti. Garbaçov ‘’yeniden kurma’’ ve ‘’açıklık’’ (qlasnost-aşkarlık) adı altında demokratik düzenlemeler yaparak İmparatorluğu yeniden berpa etmeye kalkıştı. Ama Lenin gibi başarılı olamadı, halkların karnı yalanlara toktu. O zaman Emperyalizm asıl yüzünü göstrmeye başladı: 1986’da Kazakistan’da Jeltoksan olayları, 1989’da Tiflis’te, çok sonralar Çeçenistanda katliamlar yapıldı. Yani, yani bilinmesi gereken şu ki, bir kere bu tür barbarlıklar Rus emperyalizmi için yabancı değil.

2. Rus, Kafkasya’da çok önemli jeopolitiğe sahip, doğal kaynaklar bakımından çok zengin, bir araya gelirlerse (gerçi zor görünüyor) dünya gücü oluşturacak Türk Dünyası için kilit konumunda olan Azerbaycan’ı, ne pahasına olursa olsun, kaybetmek istemezdi. Hem de, Azerbaycan’ın ayrılması, Varşova Paktı’nın çökmesinden sonra Sovetler Birliği’nin dağılması demekti; Nasıl ki şimdi Çeçenistan’ın ayrılması Rusya Federasyonu’nun parçalanmasını kaçınılmaz kılar.

3. Halklar (SSCB’de 230 civarında farklı dil konuşan topluluk vardı) milli deyerlere söykenen, esil demokrasinin hakim olduğu ülkelerinde insanca yaşamak arzusu içindeydiler. Asırlar boyu ezilen, paramparça olan Azerbaycan türkleri de önce Ermeni hayasızlığına karşı olan mücadelesini her tür fitne-fesat kaynağı emperyalizme karşı çevrilmişti. Elçibey’in önderliğinde Azerbaycan Halk Cephesi aparıcı rol üslenmişti. Mart 1990’da, Azerbaycan Parlamento seçimini AHC’nin kazanması büyük ihtimal idi. Rus yönetimi bu harekatı yok etmek için Milli Azatlık Harekatını doğal ve demokratik mecrasından saptırarak, onu kasıtlı olarak radikalleştirdi, zor kullanmağa ortam yaratdı, tecrübesiz halkı buna sevketti. Belelikle, hem özünün vahşi baskınına hakk kazandırmak amacı ile uluslararası arenada azerbaycan rürklerini sivil yöntemlerle idare olunmayan, isyançı halk kibi gösterdi, hem de eli yalın halkı kendinin alışık ve güçlü olduğu alana-savaş alanına çekti.

Dikkat buyurun, 19.01.1990’da Sovetlerin Ali Organı Bakü’de, saat 00’dan başlayarak olağanüstü hal kararı veriyor. Ordu, ocağın 19’unda saat 21.00’den şehre saldırmaya başlıyor, halka haber verilemesin diye Az.TV patlatılıyor, halka olmazın divanı tutultuktan sonra sabah saat 7’de olağanüstü hal ilan ediliyor. Kısacası olayın mekrli bir plan olduğu ortada.

Olayın Sonuçları: Çoğu alkol almış, aralarında Ermeni asıllı Türk düşmanları da blunan vahşiler çocuk-kadın, hemşire-doktor dahil karşısına çıkan herkesi tanklar altında ezdi, kurşuna dizdi. Sonuç: 170 ölü (çocuk, kadın ve yaşlılar dahil), 744 yaralı, 400 civarında kayıp ve bu kuru rakamların bile belini bükebilecek milyonların ağıt sesi, ana feryatları, ‘’karanfil göz yaşları’’.

AHC paramparça edildi, liderlerinin çoğu tutuklandı, halk bütünlükle olağanüstü hal rejimine tabi tutuldu (1988’den başlayarak kısa aralıklarla toplam 29 ay halk bu rejimde yaşatılmıştı); seçim ertelendi; aynı zamanda Ermenilerin silahlanması ve harbe hazırlığı kolaylaştırılıyordu; halk içerisinde kuvvetler bir birine karşı koyuluyor, dışarda olan suçlu kendi aramızda aratılıyordu; böylece Azerbaycan bağımsızlık sürecine her yönü ile zayıf girdi.

Ama Olayların olumlu sonuçları da vardı: Bir kere halkı korkutup MAH’dan saptıramadı, bence, tam tersine Sovetler Birliği terkibinde bağımsızlığa inananlar da ‘’yeniden kurmanın bir yeniden kırma’’ olduğunu gördüler. Anlaşıldı ki, Moskova için milli liyakat, cumhuriyetlerin bağımsızlığı boş sözlerdir; halkda Sovyet ve Komünist Hakimiyetine karşı nefret gelişti, parti biletleri kütlevi sekilde yakıldı; Halk iktidar ve mühalefet ayrımı yapmadan bir araya geldi. Sokağa çıkma yasağına rağmen 2 milyonu aşkın kişi matem mitingine toplandı, 3 gün matem ilan edildi, 40 günlük genel grev başlatıltı; Azerbaycan Ali Sovyeti başkanının olağanüsü hale itirazı yayınlandı, onun kaldırılması ve ordunun çıkarılması için Ali Sovetin kararı alındı. Azerbaycan dünya kamuoyunun gündemine girdi, İran ve diğer Türk-müsülman devletlerden özellikle Türkiye’den manevi destekler (mühteşem Kayseri mitingi gibi) geldi, ilşkiler gelişti. Bir sözle Sovetler Birliği’nin dağılmasına çok büyük zarbe oldu.

Evet yaşam mücadeledir ve güçlüler kazanar. Hangi yönden olursa olsun, kendini geliştirecek ve güçlü olacaksın. Galiba biraz da kanımızda olan şiir ve mersiyeseverlikle biz bu olayı daha çok ‘’Ağla, karanfil, ağla’’ diyerek ağıt merasimine çevirdik. Oysa bu olay ‘’Ağ ayının’’ ağlamadan, sızlamadan anlamadığını bize anlatmalıydı. Bir Azeri ata sözü var, ‘’Yalvarmakla domuz darıdan çıkmaz’’. Şehitlerin kanı yerdeyken, olayın asıl suçluları cezalandırılmamışsa katillerin Azerbaycan’a ayak basması normal olamaz.

Bugün Azerbaycan çok zayıftır, ama ona hiç yakışmıyor diye düşünüyorum. Ben 1987-89 yıllarında Nahçıvan’da özellikle gençlerin kuş tüfenkleriyle Ermenilerle nasıl savaştığının, Rus tankının üzerine yürüdüğünün canlı şahidiyim; bu millet Nesimiler, Şıhlinski, Mehmandarov ve Hezi Aslanov gibi generaller, Hüseynbala ve Mehtiler yetiştirebilmişse mutlaka bir gün bu milletin genlerindeki kahramanlık, kan yaddaşlarındaki intigam hissi baş kaldıracak ve Ermeni dığalarını kendi topraklarından kovacak, inşallah “Karabağ yarasını” kesip atacak.

Dünyada devletler merak ve amaçlarına uygun kuruplaşmalar halindedir. Ama, kanaatımca, böyle bir kuruplaşmaya herkesten çok Türk topluluklarının ihtiyacı, hakkı ve imkanı var. Düşmanlarımız çok, hem de aşağı yukarı aynı, dil, kültür, örf-adet aynı, çoğrafi mekan elverişli. Ne kadar ki, birliyimiz yoktur, teker teker mücadele yapırık, bu işler o kadar zor olacak. Bu tür ulusal ve taleyüklü işler ‘’dostum-kardaşım’’ ilişkisinden ve ya hakimiyyetde olanların bir birine destek olmak gibi günübirlik siyasetten çok yüksekte, perspektifli, gençlere yönelik uzunvadili bir program olmalıdır diye düşünüyorum. (19 01 2000-ci yıl, TC Azerb. Kültür Derneyi Kayseri şübesi, 20 Ocak Bakü Katliamının 10 yıllığı münasebetiyle konferansda çıxış).

Müxaliflik (Və ya demokrat harayı)

İstər təbiətdə istərsə də cəmiyyətdə hətta insanın daxilində iki qütblülük var: isti-soyuq, gecə-gündüz, şimal-cənub, yeni-köhnə. Bu ikiliklər inkişafın dinamizmində əsas şərt və istiqamətverici qüvvədir. Hətta, problemləri əsasən düşüncənin gücü ilə həll etməyə çalışan din də bu təbii qanunauyğunluqdan yan keçə bilməmış, alternativ kimi şeytanı yaratmışdır. Bu məsələni insan misalında bir az incləyək. Çox bəsit şəkildə götürsək, insan psixoloji cəhətdən 3 əsas hissədən (parçadan) ibarətdir: birincisi, təbiətin bir parçası kimi, bitki və heyvanlarda da olan, irsi olaraq insana keçən instinktlər. İkincisi, konkret bir insanın şəxsiyyətini xarakterizə edən eqo (ağıl, nəfis). Üçüncüsü, yaşadığı ortamda əldə etdiyi təcrübə, aldığı tərbiyə və təhsillə qazandığı super eqo (vicdan, ruh). Bunlardan insanın inkişafı üçün ağilla (eqo ilə) vicdan (super eqo) ikiliyi daha vacib yer tutur və bunlar iki, bir birinə əks qütbü olan bir tamdır. Məsələni bir qədər də sadələşdirsək insanın daxilində bir ikiliyin yəni ağılla vicdanın bir mübarizəsi var ki, o da yaşamın və inkişafın hərəkətverici qüvvəsi, yol bəlirləyicisidir. Son dərəcə bəsit tanımlasaq, ağıl insanın anadan gəlmə olan qabiliyyətlər və sonradan qazandığı bilgi və təcrübəyə dayanaraq yaşamını sürdürmək üçün özünə faydalını götürmək, əksi olan yəni ona ziyan gətirəcək olandan uzaq durmağı təmin edən psixi prosesdir. Vicdan isə aldığı tərbiyə və təhsil (o cümlədən dini) əsasında ailə, cəmiyyət, allah qarşısında öhdəliyi, borcudur. Hər hansı bir təsirli hadisədən ayrıldıqdan sonar tək başınıza qaldıqda ``öz-öünə danışdığınızı`` xatırlayın. Heç fikirləşdinizmi ki, bu “öz” və “özünə” yəni bu iki “tərəf”, bu bir biri ilə mübahisə edən tərəf, kimlər? Əslində hamı hər hansı bir işi gördükdən və ya bir problemi həll edib qurtardıqdan sonra, o prosesi beynində, öz özünə götür qoy edib, yaxşı pis tərəflərini fikirləşər, ``öz-öünə danışar``, sanki iki nəfər kimi söhbət edər. Bu “iki nəfər”-dən biri bu işin (problemin) faydalı tərəflərini göstərər, digəri çatmayan tərəfləri tənqid edər. Məncə, bu iki “nəfərdən” biri ağıl, digəri işə vicdandır. Sanki, ağıl hər hansı bir şəkildə faydalanmaq üçün etdiyi bu hərəkəti (işi) əsaslandıraraq vicdan qarşısında hesabat verir. Vicdan isə ətrafa, cəmiyyətə, həmin insanın ideya və tərbiyəsinə uyğunluq dərəcəsini müəyyənləşdirir, uyğun gəlməyənləri tənqid edər. ``Böyük Dayaq`` filmində müəllif bu incə məqamı çox yaxşı vermiş. Rüstəm kişinin Qızıl Gül kolunun altında özü ilə söhbətini xatırlayın. Rüstəm kişi bir şəxsiyyət olaraq, özünə məxsus xarakter, ağıl və düşüncəsi ilə gördüyü işlər haqqında qarşısındakı dev kölgəyə (vicdanına) hesabat verir. Beləliklə, insanı əhatə edən istər təbiət istərsə də cəmiyyətdə, hətta insanın özündə belə ikililik var və bu ikilik bir-birini (bütövlükdə isə insanı, cəmiyyəti) tənzimləyir, tarazlayır. Yəni, əsaslandırmaq istədiyim bu ki, alternativsiz, tək tərəfli normal inkişaf mümkün deyil. Bir düşünün, Yer Kürəsinin şimal ya cənub qütbü a planetin varlığı mümkün olarmı? Bu inkişaf etmiş dövlətlərin idarəetmə üsulu demokratiyadır. Yəni biz də inkişaf etmək istəyiriksə, bir ovuc ``dığanın`` əlində aciz qalmaq istəmiriksə, millət olaraq bizdən çox daha az imkanları olanların bizdən çox qabaqda olmasının səbəbini öyrənməli və təcrübələrindən yararlanmalıyıq. Dörd bir yanı su ilə əhatəli bir adada ``yapon möcuzəsi`` ilə insanlığı heyrətə salanlarla, cox zəngin torpağa sahib Türkmən soydaşlarımızın yaşamı arasındakı fərq, məncə, demokratiyanın müqayisəli göstəricisidir. Demokratiyanın əsas şərti isə fikir pluralizmi, çox partiyalı sistem, insanlara seçmə imkanı verən, alternativi olan, yəni tək qütblü deyil, müxalifəti olan siyasi sistemdir. Cəmiyyətin doğru istiqamətdə inkişafını təmin edən qüvvə hakimiyyət müxalifət ikiliyidir, daha doğrusu onların normal münüsibətləridir. Qeyd etdiyimiz insan misalında ağil hakimiyyətdirsə müxalifət onun vicdanıdır, xalqın ağlı ilə vicdanı vəhdət təşkil etməlidir. Yəni, hakimiyyət (ağıl) və müxalifət (vicdan) birliyi (vəhdəti) tandemi yaranmalıdır. Biz də millət olaraq bunu yarada bilsək, qatı düşmənimiz olan erməni Koçaryanla görüşən İ. Əliyevin müxalifətlə də görüşməsinə, müxalifətin isə daha konstruktiv olmasına nail ola bilsək onda normal inkişafımıza nail ola biləcəyik. Cox təəssüflər olsun ki, bizi bütün əlamətləri ilə təkpartiyalı sistemə sürükləyirlər (ən azından Naxçıvanda bu faktdır). SSRİ təkqutblülük “xəstəliyi” ilə bütün dunyanın “bəlasına” cevrilmişdi. Meşşan (obıvatel) o günləri özləyə bilər (çoxları bunu heç gizlətmir), ama demokratiya çox yaxşı idarə etmə metodu olmasa da hələ bundan yaxşısı kəşf edilməyib. Müxalif olan hər şey, ilk öncə bəy, sonra cəbhəçi, daha sonra musavat, indi isə müxalifət kimi ifadələr bütün imkanları (sərvətimizi və gücü) acgözlüklə əlində cəmləşdirmiş iqtidarın tabeliyi və ya asılılığında olan KİV-in təbliğat maşını tərəfindən xalqın gözündən salınmağa çalışılmışdır.

Yadıma bir əhvalat düşdü. Bir kəndə evdə xəstəni nüayinə etməyə getmişdim. Xəstənin anası, mənim əvvəllər müalicə etdiyim və mənim xatirimi çox istəyən yaşlı qadınla görüşüb hal əhval tutduqdan sonar, xəstənin böyük qardaşı zarafatla dedi: - Ana sən bilirsən ki, doxdurun, köhnə müxalifətçidir? Arvadı sanki ilan vurdu, mənə dönüb içdən gələn bir səmimiyyətlə: - Bala, başaa dönüm, nə olursan ol, muxalivət olma. Mənim də xatirini istədiyim bu xalanın istəyi içimi sızlatdı (yəni, məndə stres yaratdı). Tarixən şahı tənqid etmək, amirin sözünün qarşısında söz deyə bilənlər xalq tərəfindən təqdir olunmuş və hətta qəhrəman səviyyəsinə qaldırılmışdır. Ancaq, bu gün beləlıərinə pis gözlə baxılır, alçaldılır, lağ hədəfinə çevrilir. Gərəkənin tam tərsinə məddah və yaltaqlar, qabiliyyətindən, gördüyü və ya görə biləcəyi işin dəyər və qiymətindən asılı olmayaraq mədəniyyət, tibb və elm xadimələri (!) nüfuz sahibi olurlar. Bugün hakimiyyətə yaxın ziyalılarımızın arasında Zəlimxan Yaqub, Rəfail Hüseynov kimi qabiliyyətli və istedadlı olanları çoxdur. Ama, hamı kimi, onlar özləri də bilirlər ki, bu gün əldə etdikləri, qabuliyyət və bacarıqlarının hesabına deyil, etdikləri məddahlığın sayəsindədir. Mən Flora xanımın da, İlhamə xanımın da özlərinə məxsus istedadları olduğunu qəbul edirəm. Onıarın xalq arasında öz pərəstikarları var. Onlara dəyər bax bu aspektə verilməlidir. Ancaq, Flora xanıma qarşı bu haqsızlıq hem də onu sevənlərə qarşıdır. Ama, hakimiyyət gücünə dayanaraq bunu heç vecinə almır, tam tərsinə “Qurdlar Vadisi”ndəki Kirvə düşmənlərinin bütün ətrafını yox

etməyə çalışdığı kimi hakimiyyət də müxalifətin kökünü qazmaq istəyir. Ancaq, filmdə olduğu kimi indiyə qədər çox şey etsə də, bunu axıra qədər edə bilməyəcək. Çünki, hakimiyyət fərqində olmadan demokratik inkişaf missiyayasına daban dabana zidd olan bir missiyanı, yəni öz arzusuna uyğun müxalifət yaratmaq missiyasını həyata keçirmək istəyir. Təbii və tarixi olaraq bütün hakimiyyətlərə çox (bizdə bütün də demək olar) səlahiyyətlər verilsə də ozünə müxalifət seçmək səlahiyyəti verilməyib. Əksi demokratiyanın təbiətinə zidd olardı, mahiyyətini dəyişərdi. Ancaq hakimiyyət əlindəki bütün (və ya demək olar ki, bütün) imkanlardan istifadə edərək müxalifəti çox zəiflətmişdir. Bu isə əslində çox təhlükəlidir. Birincisi, ona görə ki, dövlətin inkişafında stimulverici qüvvə olan müxalifətin hədsiz zəifliyi, yəni vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilməməsi milli inkişafı çox ləngidir (bu onu edənlərin umrundamı, bilmirəm), uzaq vadidə isə daha ciddi fəsadlar törədə bilər. Bu hakimiyyət tərəfindən fərqində olmadan oturduğu budağı kəsmək kimi bir şeydir. Dahası və ən qorxulusu, ümumilikdə cəmiyyətin, konkret halda isə demokratiyanın inkişaf qanunlarına uyğun olaraq, olmayan və ya çox zəif olan müxalifətin yerini çox mürəkkəb proseslərin cərəyan etdiyi dövrümüzdə cəmiyyəti ağır fəsadlara sürükləyən missiyalar (məsələn, radikal islamçılıq kimi) tuta bilər. Hamı, hətta hakimiyyətdəkilər də bilməlidirlər ki, bu heç arzu olunan deyil.

Digər neqativ hal odur ki, inkişafın stimulverici qüvvəsi olan tənqid əvəzinə təirif, bütləşdirmə, yaltaqlıq və məddahlıq türk mənəvi dəyərlərini deqradasiyasına, yanlış yönə istiqamətlənməsinə münbit şərait yaradır. Xüsusən gələcəyimiz olan gənclərimiz arasında bu tendensiya acınacaqlı haldadır və çayır kimi yayılır. Nax. Dövl. Universitetinin bir son kurs tələbəsi Naxçıvanda artıq ənənə halı qazanmış iməciliklə əlaqəli Nax. TV-də çıxışında dedi ki, mən həftənin 5 günü darıxıram, yata bilmirəm ki, şənbə günü tez gəlsin iməciliyə gedim. Bunun ağ yalan olduğunu, hamı (yəni, aldığı məvacibini nəzərə alsaq onsuz da “həmişə iməcilikdə olan” həkim də, müəllim də) bilir, ama, hamı da qəbul edir. İşin ən acınacaqlı tərəfi odur ki, xalqın əksəriyyəti bu yalanları, haqsızlıqları ya dəstəkləyir (içindən gəlməsə belə TV ekranına iməciliyi öyüb bitirəməyən bir neçə adamla görüşmüşəm, ekrana dediklərinin tam tətsini demişlər), ya da yaxşı halda biganə qalırlar. Tibbi araşdırmalar təsdiqləmişdir ki, insanı ən çox həyəcanlandıran hətta qorxudan hadisələr təkrarlandıqca təsirini azaldır, hətta o adam üçün adiləşir. Bu psixi qanunauyğunluğa əsaslanaraq “üstünə getmə metodu” adlanan müalicə metodu da müvəffəqiyyətlə tətbiq ediməkdədir. Yəni, birinin yanında bir neçə dəfə baş kəsilərsə, bu dəhşətli hadisə o adam üçün adiləşər. Bu gün Cavid ruhuna xəyanət kimi görünən ikiüzlülük, riyakarlıq, yaltaqlıq adi həyat tərzinə çevrilir. Kərbəla müsibəti haqqı qoruduğu üçün uzun illərdir qəlblərdə yaşadılır, böyük etiramla mərasimər keçirilir. İnsanın həyatının mənalarından biri və əsası haqqı nahaqdan ayırmaq, haqqı müdafiə etməkdir, sonunda haqqa çatmaqdır. Bu günkü şəraitdə haqqı müdafiə bir yana dursun xalqın haqlını haqsızdan ayırma imkanı əlindən alınmış, rasional seçmə qabiliyyəti kortaldılmışdır. Bütün bunlar isə seçkilərdə udmanın qeyri məqbul olan onlarla yolundan biri (daha çox perspektivə hesablanmışı) kimi görünür. Nəticəsi isə göz qabağındadır.

Dünyanın heç bir yerində hakimiyyətlə müxalifət arasındakı münüsibət bizdəki kimi barışmaz, düşmənçilik səviyyəsində deyil. Heç düşündünüzmü ki, niyə bizdə müxalifət bu qədər radikaldır? Məncə, bunun səbəbləri çoxdur. Başlıcası hakimiyyət bütün imkanları əlində cəmləşdirərərək oyun qaydalarını (demokratiya qaydaları kimi başa düşməli) kobud şəkildə pozur və bunun tərsini isbatlamaya çalışır (və buna lazımi dərəcədə nail olmuşdur). Sanki, hamının gözünün qarşısında 6-8 ayliq hamilə olduğu halda, bakirəyəm deyir. Bu azmış kimi, tərəf müqavilini də haqsız çıxarır, lağ hədəfinə çevirir, həbs edir, işgəncələrə məruz qoyur. Görünən bu ki, məqsədi də, müxalifəti dişsiz, ələbaxan hala gətirmək, alınmasa, yox etməkdir. Bunları da bütün xalqın (o cümlədən müxalifətin) sərvətini mənimsəyərək əldə etdiyi yöntəmlərlə (güc strukturları, TV, məhkəmələr və s.) həyata keçirir. Bu vəziyyət qarşı tərəfdəkini ya sındırar, ya da radikallaşdırar.

Əvvəllər eşitdiym bir hekayəni xatırladım. Kasıb bir kişinin 3 oğlu varmış. Adətlərinə görə arvadı xörəyin hamısını kişinin qabağına qoyar, o da uşaqlara bölərmiş. Bir gün ət yeməyi yeyərkən kişinin dişi yaxşı kəsmədiyindən sümüyklərin üstündən yumşaq ətdən qopara bildiyini qoparıb qalanını növbə ilə oğlanlarına verir. Necə olursa kişi ortancıl oğlana verəcəyi növbəti sümüyü kiçiyə verir. Sonra, təkrar növbə ortancıla çatan da kiçik oğlan sırtıqcasına: “İndi atam bu sumuyü də dişləyib mənə verəcək” deyir. Hirsindən yerində qıvrılan ortancı: “Həə, atam ayrı şeyi də (tərbiyəsiz ifadə işlədərək) dişləyib sənə verəcək” deyir. İşə qarışan ana kişinin səhv etdiyini, kiçiyin haqlı, ama, çox kobudluq etdiyini izah edərək işi yoluna qoyur. Məncə, bu ibrətamiz hekayə timsalında atanın da səhvi, uşağın da tərbiyəsizliyii başa düşüləndi. Ama, əsas isə haqqın pozulmasının qarşısının alınmasıdır ki, bunu ədalətli məhkəmə rolunu oynayan ana yerinə yetirə bilir. Bu misalda ata hakimiyyətə, kiçik oğlan müxalifətə ana isə xalqa bənzəyir. Burdan üç nəticə çxarmaq olar. Birincisi, haqqın pozulduğu yerdə onun bərpası uğrunda mübarizə başlar. İkincisi, haqqını qorumağa gücü catmayan imkansız və gücsüz radikallaşar. Üçüncüsü, haqqın bərpası üçün üçüncü qüvvə lazımdır. Çünki, yuxarıdakı misalda izah etdiyimiz ağıl vicdan münasibətlərindən də göründüyü kimi, ağıl özünə faydalı tərəfi görər, onu müdafiə edər. Bütün həyatım boyu kimsənin asan asan günahını boynuna aldığını görmədim. Oğrunu oğurluq etdiyi zaman belə yaxalasan, sənə çoxlu səbəb (uşağım acından ölür, çox ehtiyacım var kimi) deyərək özünü müdafiə edəcək. Əslində bu beynin özünüqoruma neyrofizioloji mexanizmlərindən biridir. Deməli, cəmiyyətdə prosesləri ədalətli həll məcrasına yönəltmək üçün əsas rolu ədalətli məhkəmə olmaqla xalq (əksəriyyət kimi nəzərdə tuturam) olmalıdır. Bax elə burada “qəribi ağlamaq tutur”. Çünki, xalq nəyə qadirsə, elə iqtidari da, müxalifəti də, məhkəməsi də ona qadirdir. Yəni bütün bunlar xalqın inkişaf göstəricisidir. Bizim şəraitdə əsas işi (yəni haqqı bərpa etmə işini) ən ağrılı bəlamız olan, perspektivdə də hələ düzəlməsi asan görünməyən məhkəmələrimiz olmalıdır. Deməli, cəmiyyətimizin bütövlükcə çox ağır xəstəliklərə düçar olduğu ortada. Bu xəstəliklərdən biri də, tarixlər boyu sürən irsi xəstəliyimiz “bölmə və bölünmə” xəstəliyidir. Milləti rayon və regionlara, dini qrup və sektalara bölərək, həmişə özümüz olan qurupu təriflər, qarşı tərəfi acımasızcasına tənqid (tənqid olsa yaxşıdır, təhqir) atəşinə tutarıq. Bu münasibət müxalifət və hakimiyyətə münüsibətdə özünü göstərir. Ama, bu tənqid və təhqirləri edərkən, heç düşünmərik ki, onlar da bizim parçamızdır. Biz parçalar birləşəndə tam olacaq, onda bir şeyə yarayacaq, hər şeyimizi (torpağımızı, namusumuzu) belə zəbt etmiş bir ovuc erməninin layiq olduğu cavabı bütün parametrlərdə verəcək, ümumtürk və beynəlxalq töhmətdən yaxa qurtaracağıq. Məncə, bu bəlaların çarəsini yenə xalq özü tapmalıdır. Xalq deyərkən mən bir qurup ziyalının bir araya gəlib, bu bəlaların həllini göstərəcək bir konsepsiya hazırlamalı və onun ətrafında birləşib uzun bir mücadiləyə başlamalıdır. Bu günkü mənzərə məni ümidsizliyə sevq etsə də, Cavidlər, Nəsimilər, Rəsulzadələr yetişdirən azərbaycan türkünun genlərini daşıyan gənclərimiz bu missiyanı yerinə yetirmək məcburiyyətindədirlər. (May 2006)

Epilepsiya (Tibblə maraqlananlar üçün)

Epilepsiya, müxtəlif səbəblərdən, qəflətən baş verən, təkrarlayıcı tutmalarla keçən, özünə məxsus şəxsiyyət dəyişməsinə səbəb olan, xronik beyin xəstəliyidir.

Dünyda milyonlarla adamı əhatə edən bu xəstəlik, ailələrdə xüsusən ilk zamanlar çox ürkütücü və qayğılandırıcı təsir yaradır, uzun müddətli

və bahalı müalicə tələb edir. Xəstələrin tez tez qəza və travmalara uğramasına, yaddaş və becərilərinin azalmasına, anksyete (həddən çox həyəcan), depressiya (əhval ruhiyənin aşağı olması), sosyal təcrid olma kimi psixososyal problemlərə məruz qalmasına səbəb olur. Bütün bunlara görə epilepsiya insanların normal yaşamına çox mənfi təsir göstərən ciddi tibbi sosyal problemdir.

Yaxşı statistika aparılan inkişaf etmiş ölkələrdə hər 10 000 nəfərdən 6-sı eplipsiya ilə xəstələnir. Bu xəstəlik uşaqlarda xüsusən erkən yaşlarda daha sıx görünür, yaş artdıqca sıxlıq azalar, ancaq 60 yaşdan sonra xəstələrin nisbi sayı yenə artır.

Ümumiyyətlə epilepsiyanın başlıca səbəbi fərdi, irsi və konstitusional olaraq xəstənin beyin toxumasında qıcolmaya meyilliyin yüksək olmasıdır. Belə olduqda zərərli amillər başqalarına nisbətən xəstəliyə namizədin beyninə daha tez təsir edir və tutmaların asanlıqla yayılmasına şərait yaradır. Patoloji təsirlərdən qıcıqlanan neyronlarda hipersinxron elektrik boşalmaları yaranır ki, bu da klinik olaraq tutma kimi özünü göstərir.

Konkret səbəblərə görə isə, epilepsiya simptomatik, kriptogen və idiopatik olur.

Simptomatik epilepsiya, perinatal patologiyalar (doğum önü, doğuş zamanı və doğum sonrası dövrlərdə zədələnmələr) yaxud sonradan alınan kəllə beyin travmaları, beynin infeksiyon, şiş, damar və s. kimi xəstəlikləri ilə əlaqəli olaraq sindrom (xəstəliyin əlamətləri) kimi ortaya çıxar.

Kriptogen epilepsiya, müəyyən səbəbin olmasına şübhə edildiyi, ancaq bütün mümkün müayinələr aparılmadığından təsir edici amilin müəyyən edilmədiyi hallar.

İdiopatik epilepsiya, xəstəliyin səbəbinin bilinmədiyi hallardır .

Sadələşdirilmiş şəkildə izah etsək, tutmalar fokal və yayılmış olur.

Fokal tutma baş beynin bir qrup neyronlarında ildırım çaxmasına bənzər elektriksəl boşalma nəticəsində həmin neyronların funksiyasına uyğun tutmaların əmələ gəlməsidir. O, əsasən qabıqaltı törəmələrdəki patoloji ocaqdan başlar və məhdud sahəyə yayılar. Bir çox halda patoloji ocağın yeri, xüsusən EEQ-nin köməkliyi ilə müəyyən edilər.

Fokal tutmalar sadə və kompleks olur.

Sadə fokal tutma, az sayda neyron qrupunu əhatə etdiyindən, əsasən

bir əlamətdən (motor, hissi və ya psixiki) ibarət olar, adətən qısa sürər və xəstə huşunu itirməz.

Kompleks fokal tutma isə əhatə etdiyi neyron sayına uyğun daha çox simptomun kombinasiyasından ibarət olur, daha uzun sürər və xəstə huşunu qismən itirər. Əgər oyanma yayılaraq beynin hər iki yarımkürəsini əhatə edərsə xəstə huşunu tamamən itirər.

Yayılmış tutma ani başlayan, hər iki yarımkürəni tutan elektriksəl boşalma hesabına huşun itməsi ilə xarakterizə olur. Absans, atipik absans

və yayılmış tonik klonik növlərin var.

Absans ruhi və hərəki aktivliyin ani itməsi və çox qısa zamanda da bərpa olmasıdır. Tutma zamanı xəstə nə olduğunu bilmir, ətrafındakı adam bir anlığa “donduğunu” hiss edir, tutma keçdikdən sonra heç nə olmamış kimi işini davam edir. Bu zaman xəstədə tutma sonrası keylik və yorğunluq olmaz, EEQ-də tipik dalğa kompleksi qeyd edilər.

Atipik absans uyğunsuz, avtomatik, qarışıq, anlamsız hərəkətlərlə başlar, dərk etmə pozulsa da ətrafında olub bitənlərdən az da olsa xəbəri olur, absansdakı kimi ani bitməz.

Yayılmış tonik klonik tutma, epilepsiya dedikdə əksəriyyətin yalnız bu formanı başa düşdüyü, faciəli gedişli, "tipik" tutma formasıdır. Tutma qəflətən bütün əzlələrin kəskin tonik spazmı ilə başlar, xəstə tir tap yıxılar. Ttənəffüs əzələləri kəskin yığıldığı üçün xəstə sanki qışqırar, boyun və bədən bir tərəfə əyilər, ətraflar bədənə sıxılar, göz almaları başın əyildiyi tərəfə arxaya yuvarlanaraq göz qapaqları arxasına girər, tənəffüs dayandığından xəstənin rəngi sianozlaşar. Təxminən 30 saniyə sürən bu tonik faza klonik faza ilə əvəzlənər: əzələlərdə boşalma və kasılma (təqəllüs) hesabına ritmik titrəmələr yaranır. Getdikcə əzələlərdə kasılma müddəti azalır, boşalma müddəti uzanır, titrəmələr seyrəkləşərək qurtarır. Tutma zamanı xəstə yıxılaraq travma ala bilər, dilini və yanağını dişləyə bilər, sidik və nəcis ifraz edə bilər. Umumilkdə tutma 1-3 dəq. sürər, əksər hallarda süur itmiş olur, xəstələr yuxular, ayılanda əzgin və yorğun olarlar.

Epileptik status, bir epileptik tutma bitməmiş digərinin başlması halıdır, xəstənin həyatı üçün çox təhlükəlidir, təcili tibbi yardım tələb edir.

Epilepsiyanın diaqnozu dəqiq və ətraflı anamnezlə başlar. Ailə və irsi anamnez, tutmanın təsviri, keçirilən tarvma və xəstəliklər, aprılan müalicə və onun effektliyi öyrənilməlidir. Xəstə umumi və nevroloji müayinədən sonra əlavə olaraq EEQ, KT, MRG edilməlidir. Yüksək atəş, alkqol və başqa keçici səbəblərdən yaranan tutmalar həmçinin təkrarlanmayan tek bir tutma, epilepsiya deyildir.

EEQ beynin elektriksəl aktivliyinin kəlləyə xaricdən yapışdırılmış elektrodlar vasitəsi ilə xüsusi elektroensefalograf deyilən həssas aparatla kağız lentə və ya bilgisayar ekranına yansımasıdır. EEQ müayinəsində epilepsiya ilə xəstə olanların 45 % -ndə tutmanın xatakterinə uyğun əlamətlər müəyyən edilir. Buna görə EEQ-də uyğun əlamət müəyyən edildikdə epilepsiyanın olduğunu təsdiq edər. Amma, EEQ-də əlamətin olmaması epilepsiyanın olmaması demək deyildir.

Epileptik tutmalar bir birindən və tutma tipli gedən başqa xəstəliklərdən ayrılmaldır. Epilepsiya tutmalarına bənzəyən histeriya tutması kənardan dramatik görünsə də epilepsiya qədər təhlükəli deyil. Histeriya tutması, əksər hallarda xəstə qarşısında olan çətinlikdən qorunma və ya istəyini həyata keçirmə kimi bir məqsəd güdər, tutma zamanı xəstə tir tap deyil “yumşaq” yıxılar, tutma epilepsiyaya hisbətən uzun sürər, hərəkətlər epilepsiyadakı kimi sterotip (bir birinə bənzəyən ritmik hərəkələr) olmaz, yəni histerik tutma zamanı xəstə döşəmədə müxtəlif qarmaqarışıq hərəkətlə edə bilir, arxaya qanrılaraq “histerik körpü” yaradar, inildər, bəziləri saçını yolar və ya ətrafı yumruqlar. Xəstələr heç vaxt şüurlarını itirməz (hərçənd ki, bunu bir çox xəstə şüurunu itirdiyini söylər), həkim xəstəni müayinə edərkən xəstənin hərəkətlərindəki məqsədyönlü iradiliyi və müqaviməti hiss edər. Göz müayinəsində epilepsiyadan fərqli olaraq göz qapaqlarında müqavimət hiss edilir, bəbəklər genişlənməz və işığa qarşı reaksiya normal olar.

Düzgün müalicə üçün diaqnozun dəqiq olması böyük şərtdir. Hətta epilepsiyanın bəzi xoşxassəli növləri müalicəsiz sağalır. Mütəxəssis olmayan və ya mövzunu tam bilməyənlər tərəfindən təyin edilən yanlış müalicə nəticəsində xəstəlik ağırlaşa bilər. Ona görə bu gün bu xəstəlik üzrə nüfuzlu beynəlxalq təşkilat olan Dünya Epilepsiya ilə Mübarizə Liqasının müəyyən etdiyi alqoritm üzrə müalicə aparılmalıdır. Yəni, antiepileptik dərmanlar epilepsiyanın formasına, tutmanın növünə görə təyin edilməli, xəstənin fərdi xüsusiyyətləri, dərmana qarşı reaksiyası nəzərə alınaraq xüsusi sxemlər üzrə, tək dərmanla az dozadan başlayıb effekt alınanadək artırılmalı, müalicə ara vermədən uzun müddət davam etdirilməli, dərmanlar tutmasız 2-3 ildən sonra tədricən azaldılmalı və kəsilməlidir.

Epilepsiya tutmalarının səmərəli müalicəsində ilk tibbi yardımın əhəmiyyəti çoxdur. Xüsusən yayılmış tonik klonik tutmalar faciəli dedişə malikdir və kənardan müşahidə edənlərdə dəhşət yaradır. Ancaq bilmək lazımdır ki, tutmalar zamanı vəziyyət nə qədər vahim görünsə də, xəstənin həyatı üçün sanıldığı qədər təhlükəli deyil. Yüksək səviyyəli beynəlxalq araşdırmalar göstərmişdir ki, tutma zamanı tutma hesabına ölən olmamışdır. Ancaq, tutmalar zamanı xəstə huşunu itirdiyindən hər cür təhlükəyə faktura çıxarda bilər. Məhz bu səbəblərdən ilk tibbi yardımın doğru dürüst olması çox vacibdir. Təəssüf doğuran haldır ki, bu gün əhali, hətta həkimlər arasında məsələyə yanlış münasibət, burdan doğan səhv uyqulama mövcuddud. Hər hansı tutma zamanı “xəstənin dili qatlanıb xəstəni boğacaq” düşüncəsi ilə xəstənin ağzını zorla müxtəlif vasitələrlə (xüsusən qaşıqla) açmağa çalışırlar. Halbuki, heç bir halda dilin kasılaraq geri qayıdıb xəstəni boğa bilməsi mümkün deyil, xəstənin tənəffüs pozğunluğu və xəstədəki boğulma əlamətləri (sianoz kimi) tənəffüs əzələlərinin spazmı hesabınadır. Dilin boğulmaya səbəb ola bilməsi kimi yanlış düşüncə isə tutmadan sonrakı dövrdə dərin patoloji yuxuda (komada) olduğu üçün xəstə arxasıqatda olarsa, dil arxaya axaraq tənəffüsü çətinləşdirə bilər, arxası qatda yuxulayan adamda yaranan xorultuda olduğu kimi. Digər yandan spazm zamanı xəstənin ağzını açmaq mümükün deyil və buna ehtiyac da yoxdur. Belə yanlış müdaxilə zamanı xəstənin ağzı, bir çox hallarda yardım göstərmək istəyənin barmaqları zədələnir.

Beləliklə, epilepsiya tutmasında yardım aşağıdakı ardıcıllıqla olmalıdır:

1. Xəstəni təlaşa qapılmadan rahat bir yerə (kəsici, iti, yandırıcı, boğulma təhlükəsi yarada biləcək nəsnələrdən uzaqda olan) uzatmalı, başının altına yumşaq bir şey qoymali, bədənini xüsusən boğazını sıxan geyimləri boşaltmalı.

2. Xəstənin ətraflarını zədələnməkdən qorumağa çalışmaqla bərabər onları bərk sıxmaq və ya tutmaqla hərəkətlərinə mane olmamalı. Əgər, xəstə və ya ətrafdakılar tutmanı başlanmasını əvvəlcədən bilərlərsə (Məs.: tutma aura ilə müşayət edəndə) dilini dişləməsinin qarşısını almaq üçün dişləri arasına rezin yastıqcık və ya bir neçə qat bint, parça yerləşdirmək olar. Bəzi tutma fotmalarında xəstəyə xüsusi kaska taxılır.

3. Tutmanın müddətini müəyyən etmək üçün tutmanın başladığını hiss etdiyiniz andan tutma qurtarana qədər beyninizdə saymaqla tutmanın müddəti və gedişini yadda saxlayıb, müalicə həkiminə məlumat verin.

4. Tutma qurtaranda hipersalivasiya nəticəsində əmələ gələn çoxlu ağız suyu, dilin və yanağın dişləməsi nəticəsində ağıza axm qan, həmçinin qusuntu kütləsi dillə birlikdə arxaya axıb xəstəni boğmasın deyə, onu böyrü üstə çevirərək başı yastıqdan bir qədər aşağı vəziyyətə gətirilir ki, mayelər bayıra axsın , dil önə gəlsin. Ehtiyatla bint və ya təmiz parça ilə ağız təmizlənə bilər.

5. Bir çox hallarda yatmasın deyə xəstənin üzünə su çilənər, xəstə tez tez silkələnər, bunlar səhvdir. Tam tərsinə tutmadan sonra xəstənin yatmasına şərait yaradılmalıdır.

6. Xəstə oyandıqdan sonra yoxlanmalı (sınıq, çıxıq, əzilmə və c. ola bilər), onun təmiziyinə (qusuntu kütləsi, sidik, nəcis ola bilə) fikir verilməli.

7. Çox zaman xəstəyə tibbi yardım etmək adına tutma xüsusən də tutmadan sonrakı dövrdə xəstəyə müxtəlif dərmanlar (xüsusən diazepam iynəsi) vurular. Bilmək lazımdır ki, tutma (beyində eletriksəl boşalma) başlayandan sonra prosesi geri qaytarmaq mümkün deyil, oysa bu cür “müalicələrin” də effekti yoxdur, tibb xidmətinin məqsədi tutmanın qarşısını almağa yönəməlidir.

8. Əgər xəstə epileptik komadadırsa (dərin patoloji yuxu) və ya diaqnozda şübhə varsa xəstə təcili nevropatoloqla məsləhətləşdirilərək reanimasiya şöbəsinə yerləşdirilməlidir. Mümkün qədər müalicə həkiminin fikri alınmalıdır.

Epilepsiyaya tutulan xəstə və xüsusən yaxınları tutmalarla əlaqəli ətraflı, ardıcıl olaraq maarifləndirilməlidirlər. Epilepsiyanın erkən və düzgen müalicəsi xəstənin yaşama və yaratma qabiliyyəti üzərində xəstəliyin mənfi təsirini azaldır. Əgər xəstələr müasir elmi tələblərə cavab verən səviyyədə müalicə alsalar xəstələrin yarısından çoxunda sağalma və yaxşılaşma olur, əksəriyyətində tutmaların ağırlığı və tezliyi azalır. Tutmalar nə qədər sıx olarsa müxtəlif fəsadlar, nevroloji və psixiki pozğunluklar da o qədər çox əmələ gəlir. (May 2009)

Bel osteoxondrozu (populyar)

Həyatında nə zamansa beli ağrımayan demək olar ki, yoxdur. Tibbi araşdırmalar müəyyənləşdirmişdir ki, insanların 60-90%-i belağrısından əziyyət çəkir. 80 % əhalisi sığortalanan ABŞ-da 1990-cı ildə bel ağrıları ilə xəstələnənlərə 23 milyard $ xərclənmişdir və bu xərc ildən ilə artır. İsveçdə əhalinin sığortadan yararlanaması 100 % olduğundan orada bu xərcin nisbəti daha yüksəkdir. Göründüyü kimi bel ağrıları sosial və tibbi problem kimi hər yerdə və həmişə aktualdır. Bizim də təcrübəmizdə bel agriları ən cox rast gəlinən sikayətlərdəndir. Bel ağrısı toxumaların iltihabı və travmatik zədələnmələrində, daxili orqanların (böyrək, uşaqlıq) xəstəliklərində, spondiloistez (fəqərənin sürüşməsi), osteoparoz (“sümük əriməsi”, sümüyün incəlməsi) zamanı, hətta psixogen ola bilər. Ancaq, daha geniş yayılan və son zamanlar daha tez tez rastlanan səbəb bel osteoxondrozudur (xalq arasında «duzlaşma» deyilir). Osteoxondroz onurğanın, xüsusi ilə fəqərəarası disklərin prosesə cəlb olunması ilə başlayan distrofik-degenerativ (disklərin qidalanması və strukturunun pozulması) xəstəliyidir. Fəqərəarası disk iki qonşu fəqərəni birləşdirən əsas element olub aktiv amortizator rolu oynayır. Disqin kənarları sərt parçaya bənzəyən fibroz həlqədən, ortası sügər kimi elastic pulpoz nüvədən ibarətdir. Gərginlik zamanı pulpoz maddə fəqərə cisimlərindəki qanı özünə hopdurarak sıxılmış top və ya yay kimi işləyir, üzərinə düşən zərbələrin təsirini yumşaldır.

Oosteoxondrozun səbəbləri:

1.18-25 yaşlarında böyümə başa çattığından diskə gələn damar bağlanır, deməli qidalanma çətinləşdiyindən xəstələnmə asanlaşır.

2. Baş, bədən və qollar kimi geniş amplitudlu hissə, son bel fəqərələri ilə dar bir sahədə çanağa oturur. Ona görə də, hər hansı hərəkət və iş zamanı ən çox güc belə düşür.

3. Onurğanın anadan gəlmə qüsurları.

4. İrsi meyillik.

5. Travma, tez tez soyuqlamalar.

6. Revmatizma, brusellyoz kimi xəstəliklər.

7. Köklük, bəzi endokrin xəstəliklər.

8. Hipokineziya (az hərəkətlilik).

9. Yanlış hərəkətlərlə onurğanı gücə salmaq.

10. Hamiləlik.

11.İdmanı buraxmaq.

Bu səbəblərin biri və ya bir neçəsinin birgə təsirindən disk öz elastikliyini itirir, sərtləşir, qalınlığı azalır. Fəqərələr bir birinə yaxınlaşır, arxa oynaqlara düşən güc artır, beldə ağrılar başlayır. Xəstələrin əksəriyyətində uyğun olmayan vəziyyətdə ağırlıq qaldıranda bel ağrıları əmələ gəlir. Onlar çox zaman ya “belini çəkdirər”, ya mütəxəssisin məsləhəti olmadan ağrı kəsicilər qəbul edir. Bu cür hallar təkrarlanır (bəzən illər uzunu) və nəticədə fibroz həlqənin yırtılması, pulpoz maddənin bayıra çıxması ilə beldə disk yırtığı əmələ gəlir. Yırtıq onurğa beynini və ya onu qidalandıran damarı sıxarsa qıçlarda ağır iflic və çanaq üzvlərinin funksiya pozğunlukları, siniri sıxarsa qıçlarda ağrı, keylik, əzələ zəifliyi (atrofiya) inkişaf edir. Əslində ağrı və sonradan prosesə qoşulan əzələ spazmı (beldə müxtılif tərəflərə əyilmə olur) orqanizmin bioloji özünü qoruma mexanizmi olub sinir, damar və beynin daha çox zədələnməsinin qarşısını almaq üçündür. Yəni, onlar bizə bir növ dostdur və gələcək ağır fəsadların xəbərçisidir. Ağrı kəsici və əzələ spazmını götürən dərmanlarıı qəbul edib, xəstəliyə səbəb olan amillərin (disqə düşən ağırlığın) təsirini azaltmadıqda fəsadların əmələ gəlməsinə şərait yaradılır.

Fikirimizcə, son zamanlar bel yırtığı ilə əməliyyat olanların sayının artmasının əsas səbəblərindən biri də budur. Ostexondrozun yırtıq və sonrakı ağılaşmalarında “bel çekenlerin” (“sınıqçıların”) da rolu var. Müasir tibb bel də yırtığın yerini, formasını, hansı törəməni sıxdığını təyin edir, bundan sonra uyğun taktika seçir. Bunları kənara qoyub, kor koranə, ən başlıcası heç bir məsuliyyət daşımadan insan sağlıği ilə oynamaq ən azından doğru deyil. Əslində “sınıqçılar” (“çıxıqçılar” yaxud “bel çekenler”) arasında doğrudan da bel çəkmə ilə əlaqəli müəyyən qabiliyyəti və təcrübəsi olanlar var. Qədimdən bu günə qədər bütün xalqlarda “bel çəkmə” (müasir elmdə isə manual terapiya) ilə məşğul olanlar var. Məsələn, ABŞ-da onlar “osteopat”, İnqiltərədə “şiropraktor” adlanır. Ancaq, onlar xüsusi məktəblərdə hazırlanır, diplom alır və mibb müəssisələrində, lazım gəldikdə həkim nəzarəti altında işləyir, dövlətə vergi ödəyirlər. Bizdə də bu məsələ bir qanun çərçivəsinə salınmalıdır.

Biz burada ostexondrozun ətraflı müalicəsini deyil, müalicənin əsas prinsiplərnii göstərəcəyik, çünki düzgün müalicə fərdilik, yəni konkret hər xəstəyə uyğun taktika tələb edir. Osteoxondrozun sinir fəsadlarının kəskin dövründə ortası batmayan yataqda bir neçə gündən bir neçə həftəyə qədər yatılmalıdır. Xəstə sərt yerdə arxası üstə uzanır, qıçlarını dizdən və bud çanaq oynağından bükərək baldırlarının altına budun uzunluğu qədər hündürlükdə bir qutu (ya da mətbəx stolu) yerləşdirir, çanağını qutuya nisbətən hərəkət etdirərək yerini rahatlayır, yəni ağrısız pozisiyanı tapır. Yorulanda yanı üstə dönüb qıçlarını bükərək onun üçün daha rahat olan vəziyyətdə yata bilər. Üzüstü yatmamalıdır. Xəstənin temperamentinə və xəstəliyin xarakterinə görə yerli isti ya da soyuq, mazlar, müxtəlif iltihab əleyhinə, ağrı kəsici və əzələ spazmını azaldan dərmanlar istifadə edilir. Xəstənin mümkün olduğu qədər erkən aktivləşməsi vacibdir: kəskin vəziyyət keçincə yatdığı vəziyyətdə müxtəlif hərəkətlər və xüsusi eqzersizlər (mualicəvi bədən tərbiyəsi) edilməlidir. Ayağa durarkən ən azı 1-2 həftə yuxarıda izah etdiyimiz səbəblərdən halterçi (ştankçı) kəməri kimi xüsusi korset (bunu hətta qalın kartondan da hazırlamaq olar) bağlamaq çox vacibdir. Korset fərdi olmalı, yanlardan döş qəfəsinin ən alt dayanaqlı hissəsi ilə qalça darağını birləşdirərək bel fəqərələrinə düşən ağırlığı paylaşdırmalıdır.

Hamilələrdə bel ağrısı zamanı daha diqqətli davranmalı, xüsusən birinci 3 aylıqda dərmanlar çox məhdudlaşdırılmalıdır.

Cərrahi müalicə ən son çarə olmalıdır. Nüfuzlu beynəlxalq institutların rəyinə görə, onurğa beyninin və onun davamı olan at quyruğunun sıxılması (sidik və nəcis ifrazının pozulması, iflic kimi ağır əlamətlər əmələ gələndə), 3 il müddətinə doğru konservativ müalicəyə tabe olmayan böyük yırtıqlar cərrahi əməliyyata göstərişdir. Unudulmamalıdır ki, əməliyyatdan sonra digər fəqərəarası disklərin yırtılması təhlükəsi daha çoxdur.

Millət olaraq çox zaman insanlara öləndən sonra qiymət verdiyimiz kimi, sağlığımızın da qədrini itirəndə bilirik, onda isə artıq gec olur. Xəstəliyin qarşısını almaq, onun müalicəsindən çox asandır həm də ucuzdur. Xüsuilə bir neçə dəfə beli ağrıyanlar heç unutmamalıdırlar ki, çatlayan qab tekrar zərbə alarsa tez sınar. Yuxarıda da göstərdiyimiz kimi osteoxondroz və bel yırtıqlarının səbəblərindən köklük, hipokineziya, onurğanı düzgün istifadə etməmək daha çox özümüzdən asılı olanlardır, onları aradan qaldırmağa çalışmaq çox vacibdir. Hipokineziya və köklük əzələ zəifliyi ilə nəticələnir. Normal yaşam üçün temperatur, təzyiq kimi əzələ kütlesinin də yağ toxumasına nisbəti sabit olmalıdır. Yəni normada əzələ çəkisi bədənin 40 %-ni təşkil etməlidir. Uşağının istiliyi 1-2 dərəcə qalxanda həddən çox narahat olan, təlaş içərisində penicillin vurduranlar, həmin uşağın kök olması ilə fəxr edərlər. Bu çox yalnışdır. Belə ki, temperaturanın yüksəlməsi orqanizmin qoruyucu reaksiyasıdır və orqanizm xəstəliklə mübarizə aparır deməkdir. Penisillinin həmin vəziyyətdə adekvat təsir edəcəyi ehtimalı çox aşağıdır. Köklük isə bir çox xəstəliyin, o cümlədən bel ağrılarının özümüzdən asılı olan səbəbidir. Gündəlik eqzersizlə məşğul olmaqla hər bir adam, xüsusi ilə də yuxarıda qeyd etdiyimiz səbəblərdən belində zəifliyi olanlar bel ağrılarının əvvəlcədən qarşısını ala bilərlər. Bel ağrısından qorunmanın bir yolu da onurğanı düzgün istifadə etməyi alışqanlıq halına gətirincəyədək öyrənilməsi və xüsusən uşaqlara aşılanmasıdır. Bel ağrısından əziyyət çəkənlərə və uşaqlara bu prosesi mənimsətmək üçün “Bel okulu” deyə xüsusi kurslar keçilməlidir. Bu zaman düzgün oturmaq, yerimək, ağırlıq qaldırmaq və s. öyrədilməli, alışqanlıq halına gəlməsinnə çalışılmalıdır. (11.05.2005).

Специальный поясничный корсет (Резюме)

При остром периоде неврологических осложнений поясничого остеоxондроза после постельного режима больным важно активизироваться. Посколько, они принимют аналгетики и миорелексанты, поэтому при стоя на ногах давление на нервы и сосуды увеличивается и потологический процесс усугубляется.

Мы изучали боле 40 корсетов предложенных до сих пор для поясничных недугов и предлагали принципиально отличающийся от них. В течении 14 лет применили у более 1250 больных грыжей межпозвонковых дисков и после мануалной терапии.

Подготовленный индвидуально для каждого больного жесткий корсет соединяя передненижную стойкую точку грудной клетки с подвздошной костью распределяет тяжест и уменшает давление на поврежденный диск, резко органичивает движений в пояснице. Сжимая поясницы и живота повышает внутрибрющное давление, тем самым повышаются тонус позвоночника, давление крови и лимфы межпозвонковых пространств и местная температура. В резултате чего, улучшается питание дисков, нормализуются сколиоз и другие искривление поясничных позвонков, предупреждаются ослажнение и деформация. Корсет туго скрепляется в конце акта выдоха при минимум 10 минутном лежачем положении, когда больной лежит, тут же раскрепляется. Для предупреждения нежелаемых последствий давления корсета на мягких тканей и атрофий мышц, как можно раньше начинается лечебная физкултура в лежачем положении.

The special corset

It is important that patients with neurological complications degenerative lumbar disc disease get in active life as early as possible. Because these patients take analgesic and muscle relaxants drugs, their pain and protective activity in muscles are reduce. Therefore, pressure increase on nerves is more and develops pathological process.

We have studied more than 40 lumbosacral corsets offered till now for treatment low back pains. We designed principally new form corset. Our corset was applied on more than 1250 patients with acute herniation of lumbosacral disks, after manual therapy throughout 14 years.

Rigid corsets, prepared specially for each patient, connect the lowest point of thorax with pelvis, thus dispense load and reduce pressure on herniated lumbar disk and strictly restricts movements of lumbar region. Compressing spine and abdomen by corset, intra-abdominal and lymphatic pressure are rise, therefore increase tonus of spine. Nutrition to disc gets better, temperature increased in lumbar spine. As a result is correction of spinal curve deformity, protection against spinal instability and further deformations and complications are prevented.

Corset is to pull hard fastened at the end of an exhalation, when the patient lays. For warned complications, of not desirable influences (of pressure on soft fabrics and atrophy of muscles), as soon as possible begins physical trainings at lie up situation.

Beldə disk yırtığı və cərrahi əməliyyat

(2003-2004-cü illərdə Nax. MR-də bel OXZ-nin sinir fəsadlarının cərrahi müalicəsinin müqayisəli retrospektiv analizi)

Bel ağrıları dünyanın hər yerində, bütün millətlərdə rast gəlir, əhali arasında sıxlığı 60-90%-dir və tez-tez residivlər verir (1, 6, 9). Bizim də təcrübəmizdə ən cox rast gəlinən şikayətdir. Əsasən, əhalinin əmək qabiliyyətli hissəsi xəstələndiyindən cəmiyyətin iqtisadi vəziyyətinə də mənfi təsir edir. Təkcə ABŞ-da bel ağrıları ilə xəstələnmə hallarında 1989-cı ildə 11,4 milyard, 1990-cu ildə isə 23 milyard $ xərclənmişdir (4, 5). Göründüyü kimi bel ağrıları sosial və tibbi problem kimi aktual olaraq qalmaqdadır. Bel ağrısının 90-a qədər səbəbi vardır. Onlardan daha geniş yayılan və getdikcə artan bel osteoxondrozudur (OXZ), ABŞ və Avropada spondilyoz adlandırılır. OXZ fəqərəarası disklərdən başlayıb bütün onurğanı tutan distrofik-degenerativ xəstəlikdir. Fəqərəarası disk iki qonşu fəqərənin alt və üst cisminə birləşmiş hüdudi səhifələr, yanlardan bir neçə qat fibroz həlqə ilə əhatələnmiş elastik pulpoz nüvədən ibarətdir. Gərginlik (məs., ağırlıq qaldıranda) zamanı nüvə fəqərə cisimlərindən qanın maye hissəsini özünə çəkərək sıxılmış yay və ya aktiv amortizator kimi onurğaya düşən zərbələrin təsirini yumşaldır.

18-25 yaşlarında böyümə başa çattığından diskə gələn damarlar bağlanır, disqin qidalanması yalnız osmos və diffuziya hesabına olur. Digər tərəfdən bədənin baş və qollar kimi geniş amplitudlu hərəkətə malik olan hissəsi son bel fəqərələri ilə dar bir sahədə omaya oturur. Bədənin 2/3 ağırlığını daşıyan son 2-3 bel və birinci oma fəqərəarası disklər hər hansı hərəkət və iş zamanı daha çox gücə düşür, buna görə ən çox zədələnən onlar olur (2 ,6, 10). Hamıda olan bu ümumi amillərə irsi meyillik, onurğanın anadan gəlmə qüsurları, müxtəlif travmalar (əsasən uyğun olmayan vəziyyətdə ağırlıq qaldırma, müxtəlif səhv hərəkətlərlə beli gücə salmaq və s.), soyuqlamalar, revmatizma, brusellyoz, bəzi endokrin xəstəliklər, köklük, hipokineziya, hamiləlik, idmanı buraxmaq və s. qoşulursa OXZ inkişaf edir. Son tədqiqatlar xəstəliyin biokimyasında yeniliklər aşkar etmişdir. Yuxarıda göstərdiyimiz səbəblərin biri və ya bir neçəsinin birgə təsirindən fibroz həlqə və nüvənin zədələnməsi nəticəsində phospholipas A2 enzymi və neyrotoksik maddə olan qlutamat əmələ gəlir və ətraf toxumalara diffuz edərək substansiya P, histamin, leykotreinlərin yaranmasına səbəb olur. Bunlar da öz növbəsində işemiya yaradır, monosit ve polimorfonukleyar hüceyrələri artıraraq patologiyanı dərinləşdirirlər (6). Beləliklə, patoloji zəncirvari dairə yaranır, disqin elastikliyi, fibroz həlqənin müqaviməti azalır, fəqərəarası məsəfə daralır, üzərinə düşən təzyiqdən disq bombeləşir, yəni o dairəvi qabararaq kənarlara pırtır. Proses irəlilədikcə fibroz həlqənin müxtəlif qatlarında çatlar yaranır. Təzyiq artanda sərtləşmiş nüvə bu çatlardan bayıra çıxaraq protruziya (hissəvi qabarma), fibroz həlqənin bütün qatları cırılar və nüvə bayıra çıxarsa ekstruziya (yırtıq) əmələ gəlir. Fəqərələrin arxasında, onurğa kanalının ön divarında olan arxa boylama bağ da zədələnərsə və nüvə möhtəviyyatı disqdən qopub onurğa kanalına düşərsə bu sekvestr ya da fraqment adlanır (1,6). Disqin elastikiliyinin azalması fəqərəarası məsafənin daralmasına, bu da öz növbəsində fəqərəarası oynaqlara düşən təzyiqin artmasına və onların zədələnməsinə səbəb olur. Digər tərəfdən yırtıq ətraf toxumaları sıxaraq OXZ-nin kliniki əlamətlərinin yaranması və dərinləşməsinə səbəb olan patoloji proseslər inkişaf edir: fəgərəarasi dəlik və onurğa kanalı daralır, epidural toxuma ve kökcüklər ödemləşir, epidural venalar genislənir, onurğa beyni, sinir və damarlar zədələnir, sarı bağ hipertrofiyalaşır, osteofitlər, fəgərə yarım cıxıgları, araxnoidit və s. inkişaf edir (2, 8). OXZ-nin inkişafında sinir fəsadlarının ortaya cıxması ilə xəstənin əsas narahatlıqları başlayır. Təcrübə göstərir ki, xəstələr əsəasən bu vaxt müalicəyə müraciət edirlər. Məhz bu zaman həkimin düzgün taktika seçməsi vacibdir, əks halda müalicə müddəti uzanır, xəstəlik xronikləşir, cərrahi əməliyyat olanların və əlilliyin sayı artır. Bu vəziyyəti MR-də araşdırmaq qərarına gəldik. Bu məqsədlə Nax. MR Səhiyyə Nazirliyinin, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiə Nazirliyi Respublika TSEK-nin, Nax. RX-nin umumi və HMK-nın 2003-2004 cü illəri əhatə edən hesabatalrı, sinir xəstəlikləri şöbəsinin stasionara aid 2 illik hesabatları və qeyd kitabları, 3 illik müşahidələrimin nəticələri retrospektiv olaraq ümumiləşdirdim. Nəticədə məlum oldu ki: 1. Nax. MR üzrə stasionar xəstələri arasında sinir xəstəlikləri ilə müalicə olanların cayı 2003-cü ildə 511 nəfər, 2004-də 1316 nəfər olub, yəni sinir xəstələrinin xüsusi çəkisi 3%-dən 6,7%-ə qalxıb. Nax. RX-nin sinir xəstəlikləri şöbəsində bu rəqəmlər müvafiq olaraq 326 (10,5%) və 494 (13%) olmuşdur. Nax. RX HMK-nın TSEK-ə göndərdiklərindən sinir xəstələrinin sayı 2003-də 163 nəfər (20,4%) olduğu halda, 2004-də 227 (23,5%) olmuşdur. MR üzrə sinir xəstəliklərindən əlillik 2003-də 100 nəfər (ümumi ilkin əlilliyin 9,4%-i), 2004-də 155 nəfər (ümumi ilkin əlilliyin 15,5%-i) olmuşdur. Ambulator xəstələrimin sayı 2003-də 627, 2004-də 879 nəfər olmuşdur. Göründüyü kimi, 2003-cü ilə nisbətən 2004-də Nax. MR-də ümumilikdə sinir xəstəlikləri, digər xəstəliklər arasında onun xüsusi çəkisi və bu münasibətlə sinir xəstəliklərindən əlillik artıb.

2. Bizim ehtimalımıza görə sinir xəstəlikləri arasında bel ağrılarının o cümlədən də bel OXZ-nin çox böyük yeri olduğu üçün yuxarıdakı parametrlər üzrə artım ona da aid olmalıdır. Araşdırmalarımız bunu təsdiq etdi. Belə ki, Nax. RX-nin sinir xəstəlikləri şöbəsindəki stasionar xəstələrin arasında OXZ ilə olanlar 2003-də 109 nəfər (umumi xəstəxana üzrə stasionar xəstələrin 3,5%-i) olduğu halda, 2004-də 161 (müvafiq olaraq 4%) olmuşdur. Nax. RX HMK-nın TSEK-ə göndərdiklərindən OXZ ilə 2003-də 53 nəfər (göndərilən sinir xəstəliklərinin 32,5%–i) olduğu halda 2004-də 93 nəfər (müvafiq olaraq 23,5%) olmuşdur. MR-də OXZ-yə görə ilkin əlillik 2003-də 28 nəfər yəni bütün ilkin əlillərin 2,6%-i, 2004-də isə 30 (müvafiq olaraq 3%) olmuşdur. Mənə müraciət edənlər arasında OXZ-nin xüsusi çəkisi 2003-də 14% (87 nəfər), 2004-də 22% (190 nəfər) olmuşdur.

3. OXZ-yə görə əməliyyat olanların və bu münasibətlə əlil olanların sayı 2003-cü illə müqayisədə 2004-də artıb: Nax. RX-nin Sinir Xəstəlikləri şöbəsində yatan OXZ-li xəstələrin 2003-cü ildə 6 nəfəri (bütün OXZ-li xəstələrin 5,5%-i), 2004-də 12 nəfər (müvafiq olaraq 11,6%) cərrahi əməliyyat olmuşdur. 2004-cü ildə RX-nın Neyrocərrahiyə şöbəsindən TSEK-ə təkrar əliillik üçün göndərilən 18 xəstədən 13-ü cərrahi əməliyyatdan sonrakı xəstələr olub. MR-də OXZ-yə görə cərrahi əməliyyatdan sonra ilkin əlillik 2003-də 14 nəfər, yəni OXZ ilə ilkin əlillərin 50%-i, 2004-də isə 16 (53%) olmuşdur.

2002-2004-cü illərdə Nax. RX-da OXZ ilə 358 xəstə (ümumi xəstələrimin 19,6%-i) müşahidə etmişəm. Onların 48 nəfəri 25 yaşa qədər, 195-i 26-45 yaş arası, 115-i isə 46 yaşdan yuxarı olmuşdur. Qadınlar 211, kişilər 147 nəfər. Xəstələrin 147-si bir, 119-u 2, 60-ı 3, 23-ü 4, 9-u 5 dəfə müayinəyə gəlmişlər. Lumbaqo diaqnozu ilə 45, oturaq sinirlərin nevriti (siatik) ilə 222, femoritlə 10, lumbalgiya ilə 55, onurğa kanalı və ya fəqərəarası dəliyin stenozu ilə 26 nəfər olmuşdur. Konstitusional tip, temperament, peşə, xəstəliyin xarakteri və simptomları nəzərə alınaraq müalicə təyin edilmişdir. Mümkün qədər qısa (ağir fiziki işlə məşğul olanlara 5-7, olmayanlara 3-5 gün) ayağa qalxmamaqla sərt yataqda yatmaq, yerli isti ya da soyuq, məlhəm, QSİƏD, miyoreleksant, kortikosteroid, vitaminlər məsləhət görülmüş, manual terapiya, akupunktur, neyrostimulyasiya (TENS) tətbiq edilmişdir. Kəskin ağrılar azalınca uzanmış vəziyyətdə xüsusi mualicə bədən tərbiyəsi təyin edilmişdir. Ayağa durmazdan əvvəl bizim təklif etdiyimiz korset tətbiq edilmişdir. Əsasən klinik müşahidə aparılmış, elmi iş məqsədi daşımadığı üçün nəticələr konkret deyil, ümumi şəkildə dəyərləndirilmişdir: təkrar müayinəyə gələn lumbaqo ilə 45 nəfərdən 16-sı tam sağalmış, 2-si yaxşılaşmışdır, 156 oturaq sinirinin nevrit və femoriti olan xəstənin 149-u sağalmış ya da yaxşılaşmışdır. Lumbalgiya və stenoz ilə 81 xəstədən 27-sində yaxşılaşma olmuş, 11-ində dəyişiklik olmamış. 12 nəfərə Bakı və İran İR-də MRG müayinəsindən sonra əməliyyat təklif edilmişdir, razı olmamışlar və mənə müraciət etmişlər. Aparılan 2-4 ay müalicə və 6 aydan bir ilə qədər davam edən müşahidəmin nəticələri: 10 nəfər xeyli yaxşılaşmış, onlardan 8-i əvvəlki işinə bərpa olmuş, birinin vəziyyəti pisləşmiş, birində isə yaxşılaşmalardan sonra residivlər olmuşdur. Xəstələrdən yalnız biri mənim təklifimlə, 5 nəfəri mənimlə razılaşmadan əməliyyat olunmuşlar. TSEK-ə göndərdiyim xəstə olmayıb. Göründüyü kimi, Nax. MR-də son illər sinir xəstəlkləri, o cümlədən OXZ və fəsadları münasibəti ilə cərrahi əməliyyat olanlar, bu xəstəliklərdən əlillik alanların sayı artmışdır. Buna, MR-də tibbi xidmətin səviyyəsinin artması ilə əlaqədar əhalinin daha çox müraciət etməsi və diaqnozların daha dəqiq qoyulması kimi müsbət meyillə yanaşı, əhali arsında əlillik almağa cəhdlərin artması və başqa səbəblər də ola bilər. Məsələnin tibbi aspektinə gəlincə bizim təcrübəmiz və müşahidəmiz göstərdi ki, müalicə taktikasının seçimində qüsurlar vardır. OXZ-nin sinir fəsadlarının kəskin dövründə ağrıkəsici və miyoreleksantlar verib, xəstəliyə səbəb əsas amil olan zədələnmiş disqə düşən təzyiqi azaltmadıqda, xəstəyə kömək etmək əvəzinə orqanizmin bioloji özünü qoruma mexanizmini pozaraq fəsadların dərinləşməsinə şərait yaradılır. Ona görə də xəstələr dərman qəbul etdikləri zaman mütləq yataq rejiminə ciddi əməl etməli və ayğa qalxanda korset bağlamalıdırlar. Çünki, ayağa duranda zədələnmiş disklər bədənin 2/3 ağırlığından sıxılır, hər hansı bir hərəkət isə bu sıxılmanı daha da artırır. Ağrı kəsici və miyoreleksant təsirindən ağrı hiss edilmir, sinir, onurğa beyni daha çox sıxılır. Bizim təklif etdiyimiz xüsusi korset bərk sıxılmaqla yanlardakı boşluğa girərək qabırğa qövsünün aşağı dayanıqlı nöqtəsi ilə qalça darağını birləşdirir, kifayət qədər sərt olduğu üçün ağırlığın bir hissəsini qalçaya ötürür, beldə zədələnmiş hissələrə düşən yükün təsiri azalır, hərəkətlər kəskin məhdudlaşır. Korset uzanmış vəziyyətdə nəfəs vermənin sonunda bərk sıxılaraq bağlanır, ayaqüstdə olduğu zaman beldə olur, uzananda açılır. Erkən, ancaq uzanmış vəziyyətdə müalicəvi bədən tərbiyəsinə başlanmalıdır.

OXZ ilə xəstələrin cərrahi əməliyyata çox cəlb olunması və əməliyyatdan sonra çoxunun əlil olması faktı da düşündürücüdür. Bu problem beynəlxalq tibb aləmində çoxdan diqqəti özünə çəkmişdirr. Məsələn, 9-12 noyabr 1998-ci ildə Rotterdamda bu məsələ ilə əlaqədar keçirilən beynəlxalq konfransda aydınlaşdırıldı ki, xronik bel ağrılarınin 21%-ini beldə cərrahi əməliyyatlardan sonra yaranan ağrılar (Failed Back Surgery Syndrome-FBSS) təşkil edir və əhali üçün ciddi problemdir (7). Buna səbəb cərrahi əməliyyatdan sonra epidural fibroz, araxnoidit, kauzalgiya, residiv, tapılmayan sekvestr, epidurit, diskit, stabilliynin pozulması, stenoz, arteriya zədələnməsi, əzələlərdə distrofik proseslərdir (7). İnsanların 90%-ində bel ağrısı olur, amma, onlardan 5-10%-i xronikləşir və bunların da bir hissəsi 3 ay ərzində konservativ tədbirlər hətta spontan olaraq keçir (7). Konqresdə əməliyyat üçün xəstələrin seçilməsində ciddi yanlışlıqlar olduğu hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. Ona görə bir çox aparıcı klinikalar cərrahi əməliyata göstərişlərin sayının azaldılmasını təklif edir, yeni və az radikal metodlar tətbiq ediməsinə çalışırlar. Bunlar bizdə də nəzərə alınmalıdır.

OXZ-nin fəsadlarının artmasında bu gün MR-də fəaliyyət göstərən çox saylı “bel çəkənənlərin”-də rolu var. Bu insanların kor koranə, ən başlıcası, heç bir məsuliyyət daşımadan insan sağlıği ilə oynamağı, ən azından, doğru deyil. Əslində onların arasında doğrudan da bel çəkmə ilə əlaqəli müəyyən qabiliyyəti və təcrübəsi olanlar var. Qədimdən bu günə qədər bütün xalqlarda “bel çəkmə” (müasir elmdə isə manual terapiya) ilə məşğul olanlar olub və var. Məsələn, ABŞ-da onlar “osteopat”, İnqiltərədə “şiropraktor” adlanır. Ancaq, onlar xüsusi məktəblərdə hazırlanır, diplom alır və mibb müəssisələrində, lazım gəldikdə həkim nəzarəti altında işləyir, vergi ödəyirlər. Biz də bunları düşünməyin vaxtı çatıb.

Qaynaqlar: 1. Oğuz H., Romatizmal ağrılar, 1992, Konya, Türkiye, seh. 174-183.

2. Editör Oğuz H., Tibbi Rehablitasyon, 1995, Türkiye, seh. 346-352.

3. Rene Cailliet M. D., Bel ağrısı sendromları, 3. baskı, 1994, Türkiye (tərcümə).

4. Gerard A., Lumbosacral Radiculopathy, June 28 2004, (http://www.emedicine.com/).

5. Rajeev K. P., Lumbar Degenerative Disc Disease, Oct. 2004, (http://www.emedicine.com/PMR/htm).

6. Robert E. W., Lumbosacral Disc Injuries, Sept. 2004, (http://www.emedicine.com/SPORTS/topic66.htm).

7. МЕЖДУНАРОДНЫЙ КОНГРЕСС, ПОСВЯЩЕННЫЙ ЛЕЧЕНИЮ ХРОНИЧЕСКОГО БОЛЕВОГО СИНДРОМА ПОСЛЕ ОПЕРАЦИЙ НА ПОЯСНИЧНОМ ОТДЕЛЕ ПОЗВОНОЧНИКА "PAIN MANAGEMENT '98", (FAILED BACK SURGERY SYNDROME), М. С. Гельфенбейн, 2000, Московский НИИ скорой помощи им. Н. В. Склифосовского.

8. Большая Мед. Энциклопедия, АМН СССР, 3-е изд., 1981, Москва, том 17, стр. 413-417. 9. Влагодатский М.,Диагностика и лечение дискогенного пояснично-kрeстцового рaдикулита, Иркутск,1987.

Bel osteoxondrozu

(Tibbi təhsili olanlar üçün)

Bütün dünyada, xüsusən daha mükəmməl statistik yoxlama aparılan inkişaf etmiş ölkələrdə bel ağrıları ildən ilə artan aktual tibbi və sosial problemdir. Beynəlxalq Səhiyyə Təşkilatı ekspertlərinin gostərdiyinə görə insanların təqribən 90%-i həyatinda heç olmasa bir dəfə bel ağrısı çəkir. Təkcə ABŞ-da bel ağrıları ilə xəstələnmə hallarında birbaşa xərclər 1989-cu ildə 11,4, 1990-cu ildə isə 23 milyard $, dolayı xərclər isə bundan 5-10 dəfə çox olmuşdur (1, 2). Almaniya və Rusiyada bülleten üçün ayrılan vəsaitin ¼-indən çoxu bel ağrıları ilə müalicəyə sərf olunur (3). Bel ağrısının çox saylı səbəblərindən biri olan osteoxondroz (OXZ), xüsusən onun sinir fəsadları geniş yayılmışdir və ildən ilə artmaqdadır (4). Apardığm bir retrospektiv araşdırmada Naxçıvan MR-də də bel OXZ-nin sinir fəsadları, bu münasibətlə cərrahi əməliyyat olan və əlillik alanların sayı çoxalır (5). Xüsusi qeyd edilməlidir ki, cərrahi əməliyyat olanların əksəriyyətinə əlillik təyin edilmişdir. Diaqnoz üçün əhəmiyyəti ikinci dərəcə olan, OXZ-nin sinir fəsadları üçün isə çox zaman klinika ilə uzlaşmayan instrumental müayinə metodlarına aşırı önəm verilir. Çox zaman onlarla insanda olduğu halda heç bir simptom verməməsinə (4, 6) baxmayaraq rentgenoloji əlamət əsas götürələrək əsassız müalicə yazılır və ya neyrovizual görüntü əsasında xəstələr cərrahi əməliyyata alınır. Hətta iş o yerə çatıb ki, “bel çəkən” və ya masajçı da xəstəni rentgen müayinəsinə göndərir və onun əsasında “müalicə” edir. Nəticədə, bu gün Naxçıvanda xəstə həkimdən çox “aparata” etibar edir, xarici dövlətlərə və ya “belçəkənə” üz tutur. Bunları aradan qaldırmaq üçün Muxtar Respublikamızda OXZ-nin sinir fəsadları olan xəstələrə tibbi xidmətin səviyyəsini elmi tibbi inkişafın bu günkü tələblərinə uyğun təşkil etmək lazımdır. Həkimlərimizə faydası olur təmənnası ilə imkanlarım daxilində bu poblemi həll etməyin yollarlnı araşdırmağa çalışdım. İnternetdə arama tarama siteləri vasitəsi ilə bel ağrıları ilə birbaşa və ya dolayısı ilə əlaqəsi olan 2 milyondan çox veb səhfəsi tapmaq olur. Onlar arasından ingilis, türk və rus dillərində 200-dən çox veb səhifəsini araşdırdım, lazımlı məlumatı seçərkən elmi əsaslandırma, yenilik, sübutluluq, beynəlxalq səviyyədə tanınmış nüfuzlu təşkilatların rəylərini əsas götürdüm. Daha çox, bel ağrılarının müalicəsində BST-nin, bütün dünyada aparılan samballı tibbi elmi çalışmaları metaanaliz edərək sübutluluq səviyyəsinə görə 4 dərəcəyə bölən “Həkimlərin Kokranov Həmrəyliyi” beynəlxalq təşkilatının və buna əsaslanaraq Rusiyada yaradılan sübutlu tibbin tövsiyələri rəhbər tutulmışdur. Məlumatları təcrübəmlə tutuşdurdum, fikirlərimi ümumiləşdirərək oxucularıma təqtim edirəm.

Bel ağrısının 90-a qədər səbəbi vardır. Hətta inkişaf etmiş ölkələrdə belə yalnız 15-20% hallarda bel ağrılarının səbəbini dəqiq müəyyənləşdirmək olur (1). Bütün dünyada aparılan samballı elmi çalışmaları analiz edərək sübutluluq səviyyəsinə görə 4 dərəcəyə bölən “Həkimlərin Kokranov Həmrəyliyi” beynəlxalq təşkilatı 31 elmi çalışmani təhlil edərək bu nəticəyə (A sübutluluq səviyyəsi) gəlmişdir ki, bel ağrılarının tezliyinin artmasında spondilolistez, spina bifida və lumbalizasiyadan çox fəqərəarası məsafənin daralması, osteofitlər və hüdudi səhfənin sklerozu daha çox təsirli faktorlardır (7, 8). Bel ağrılarının daha geniş yayılan və getdikcə artan səbəbi bel OXZ və onun sinir fəsadlarıdır. OXZ-nin sinir fəsadlarından bəhs edən vertebronevrologiya sürətlə inkişaf etməkdədir.

OXZ fəqərəarası diskdən başlayıb müvazinət aparatı və sinir sisteminin əlaqəli bölümünü əhatə edən statikodinamik və neyrofizioloji pozğunluqlar nəticəsində əvvəlcə onurğanın, sonra sinir fəsadları törədərək bütün orqanizmin fəaliyyətini pozan distrofik degenerativ, autoimmun xəstəlikdir.

O n u r ğ a normada 24 (7 boyun, 12 döş və 5 bel) fəqərənin fəqərəarası disklər, oynaqlar və bağlar vasitəsi ilə birləşərək əmələ gətirdiyi hərəkətli hissədən və bir biri ilə və çanaq sümükləri ilə daha möhkəm birləşəmiş 9 (5 oma və 4 büzdüm) fəqərədən ibarətdir. Filogenetik olarak insanoğlunun ayakta durması onurğaya bağlıdır.



Fəqərəarası disklər hüdudi səhifədən, fibroz həlqə (protein polisaxaridlə sanki yapışdırılmış bir birinə sarılan 3 amin turşusu zənciri) və həlməşik (pulpoz) nüvədən (fibroblastlar, xondrositlər, fibrillər, hialin turşusu, prolin, hialironidaza, xondirin sulfat və özünə qısa mütddətdə maye hopdurub buraxa bilən qlükozaminqlikan) ibarətdir. 18-20 yaşdan sonra sümüklərin böyüməsinin bitməsi ilə əlaqədar olaraq fəqərə cismindən diskə daxil olan damarlar obliterasiya olduğundan qidalanma fəqərənin korpusundakı qanın hesabına osmos ve diffuziya yolu ilə olur. İki qonşu fəqərə və onları birləşdirən oynaq, bağ və əzələlər birlikdə bir anatomik, fizioloji və patoloji funksional vahid yaradır.

Onurğa kimyəvi, neyrofizioloji proseslərlə mexanik, dinamik, hodrodinamikanın prinsipləri əsasında dayaq, hərəkət, amortizator və qoruyucu kimi çox vacib funksiyalar həyata keçirir.

Filo- və ontogenez prosesində fəqərəarası disk çox dəyişkən təzyiq və zərbələr altında sanki bir nivelir işi görməyə üyğunlaşmaq üçün onun nüvəsi elastik və mütəhərrik olmağa məcbur edilmış, onurğada müəyyən əyriliklər formalaşmışdır. Yerçəkiminə qarşı statikokinetikanı tənzimləmək üçün mərkəzi sinir sistemi, vestibulyar aparat, afferent və efferent sinir əlaqələri, faset oynaqlar, əzələlər və fəqərəarası diskdən ibarət çox mürəkkəb bir sistem əlaqəli işləyərək müvazinətimizi təmin edir və amortizator kimi zərbələri yumşaldaraq bütün orqanları travmalardan qoruyur. Bu prosesdə işin incəliyi və dəqiqliyi mərkəzi sinir sistemi ile vestibulyar aparata, ağırlığı isə oynaqlar, əzələlər və fəqərəarası diskə düşür.



Normal fəaliyyət üçün düzgün statika və dinamikaya əməl edilməlidir. Doğru hərəkətlər, duruş və oturuşda onurğa əzələləri uyumlu işlərdiyindən onların gərginliyi minimum az olar. Önə əyiləndə bel-oma nahiyəsindəki fəqərəarası disklərə düşən təzyiq əyilmə dərəcəsindən asılı olaraq 10-20 dəfə artar.

Qrafikdə insanın müxtəlif statikokinetik vəziyyətlərində III bel fəqərələrarası diskin daxili təzyiqi göstərilmişdir. Göründüyü kimi insan arxasıqatda uzananda diskin daxili təzyiq minimum, sandaliyada oturmuş vəziyyətdə yerdən bir yük qaldırarkən isə maxsimum olur.

OXZ-nin terminalogiyası çox qarmaqarışıqdır. Onu və ya onunla əlaqəli sindromları tanımlamaq üçün taradığım qaynaqlarda OXZ, lumbar spondylosis, low back pain, internal disc disruption syndrome, diskogen xəstəlik, herniated disc kimi 18-ə qədər ad müəyyən etdim. Onlar içərisində daha uyğunu “diskogen xəstəlik” termini olsa da OXZ daha geniş yayılmış, daha çox müəllif tərəfindən qəbul edilmişdir.

OXZ-nin səbəbləri: A. Ümumi (hamıda rastlana bilən): 1. OXZ bir növ insanoğlunun ayaqüstə durmasının bədəlidir. Bütün onurğalılarda fəqərələr arasında xorda vardır. İnsanın şaquli vəziyyətə keçmə ilə əlaqədar yerçəkiminə qarşı statikokinetikanın tənzimlənməsi üçün çox mürəkkəb sistem yaranmağa başlamış. Bu sistem fəqərəarası disk, əzələ sistemi, vestibulyar aparat və sinir sistemindən ibarət olub çox dəqiq və əlaqəli işləyərək müvazinətimizi təmin edir. İşin incəliyi və dəqiqliyi SS ile vestibulyar aparata və ağırlığı isə əzələlərlə fəqərəarası diskə düşür. Filogenez və həm də ontogenez prosesində fəqərəarası disk çox dəyişkən təzyiq və zərbələr altında sanki bir nivelir işi görməyə üyğunlaşmaq üçün onun nüvəsi elastik və mütəhərrik olmağa məcbur edilmışdir. Lakin, filogenez prosesində şaquli vəziyyətə keçid sürətlə baş verdiyindən bir növ həlledici sıçrayış olmuş, nəticədə bu mürəkkəb mexanizm tam təkmilləşməyə macal tapmamışdır. Məsələnin ontogenezini araşdıran rus alimləri müəyyən etmişlər ki, uşaqlarda hələ xorda qalığı saxlanılır, ancaq inkişaf nəticəsində o reduksiya olur və yerini fibroz həlqənin iç qatından inkişaf edən həlməşik maddə tutur (9, 10, 11). 18-25 yaşlarında böyümə başa çatdıqda diskin nüvəsinə damar gəlmir, onun qidalanması hüdudi səhifə vasitəsi ilə fəqərə cismindəki qanın maye hissəsinin osmos və diffuziyası hesabına olur. İnsanın daha çox bu yaşdan sonra əmək fəaliyyəti ilə məşğul olması xəstəliyin inkişafını asanlaşdırır.

2. Onuğanın əyriliklərin formalaşması da təkmil deyil və mühəndis gözü ilə baxanda qüsur müəyyən edilir: bədənin baş və qollar kimi geniş amplitudlu hərəkətə malik olan hissəsi son bel fəqərələri ilə dar bir sahədə omaya oturur. Bədənin 2/3 ağırlığını daşıyan son 2-3 bel və birinci oma fəqərəarası disk hər hansı hərəkət və iş zamanı daha çox gücə düşür, buna görə ən çox zədələnən onlar olur (12, 13).

Baş, gövdə və xüsusən geniş amplitudlu hərəkətə malik qollardan ibarət ümumi ağırlığın 2/3-ni daşıyan bədənin yuxarı hissəsi son bel

fəqərələri ilə dar bir sahədə çanağa birləşir. SonII-IIIbelvə Iomafəqərəarası disklərihərəkətvə iş zamanı daha çoxgücə düşməsi.

3. Onurğabeynindən çıxansinirkökcükləriperiferiksinirlərə nisbətəndahazəif, qidalanması isə əsasən ətrafındakı onurğabeynimayesihesabınaolduğundan, onurğavenalarındaqapaqlarolmadığı üçünfizikigərginlik, xüsusəndə əzələninpatolojispazmındadurğunluqyarandığı üçünonlarınzədələnməsiasanolur. Bellordozununyenənhissəsiolduğu üçünL3-S1 fəqərəarası kanalları (əksər ədəbiyyatdadeşikadlanır, ammakanaldeyilməsidahauyğundur) yarpaqvaridaralırvə uzanır. Aşağı belfəqərəarası disklərindaha çoxzədələnməsibuamillərlə izahedilir.

B. Fərdi : 1. İrsi meyillik,

2. Onurğanın anadan gəlmə qüsurları,

3. Bəzi endokrin xəstəliklər,

4. Hamiləlik,

5. Kəskin və xroniki travmalar (uyğun olmayan vəziyyətdə ağırlıq qaldırma, müxtəlif səhv hərəkətlərlə beli gücə salmaq fəqərəarası disklərin yıpranmasına səbəb olur).

6. Soyuqlamalar,

7. Revmatizm, brusellyoz kimi xəstəliklər,

8. Köklük, hipokineziya:

9. Anadangəlmə yaxud sonradan travma və ya cərrahi əməliyyat nəticəsində yaranmış faset tropizmi (faset oynaqların asimetriyası).

10. Uzun müddət idmanla məşğul olub, sonra birdən tam buraxmaq.

Patogenezi: Son biokimyəvi və autoimmunoloji tədqiqatlarla yuxarıdakı səbəblərin biri və ya bir neçəsinin birgə təsirindən fibroz həlqə və nüvə zədələnir. Nəticədə bir tərəfdən, fosfolipas A2 enzymi və neyrotoksik maddə olan qlutamat əmələ gəlir, ətraf toxumalara diffuz edərək substansiya P, histamin, leykotreinlərin yaranmasına səbəb olur. Bunlar da öz növbəsində disk arxası yumşaq toxumalarda işemiya yaradır, onların qidalanmasını pozur, monosit və polimorfonukleyar hüceyrələri artıraraq patologiyanı dərinləşdirir (14). Digər yandan, normada damarla təmin olunmadığı üçün hematoloji sistemlə əlaqəsi olmayan, beləliklə də immun sistemdən təcrid olunmuş antigen xüsusiyyətə malik disk möhtəviyyatının antigen xarakterli kompanentləri qana keçərək antidiskal antitellərin yaranmasına səbəb olur. Onlar isə öz növbəsində geri qayıdaraq diskarxası yumşaq toxumaların xüsusən də epidural sahədəki daha zərif sinir kökcüklərinin reaktiv aseptik proliferatif iltihabını törədir. Bunların ardınca isə çapıq və bitişmələr inkişaf edir. Hər dəfə təkrarlanan travmaların, o cümlədən epidural inyeksiya, cərrahi müdaxilələr (ən çox təkrar əməliyyatlar), dartmalar, kobud manual terapiya zamanı bu proseslər daha da dərinləşir, onurğa və fəqərəarası kanalın stenozunu törədir. Yumşaq toxumalardakı nosiseptorlar qıcıqlanaraq reflektor əzələ və damar spazmına səbəb olur. “Spazm-ağrı-spazm” patoloji dövranı yaranaraq prosesi daha da dərinləşdirir və ağır neyrodistrofik sindromların yaranmasına gətirib çıxarır. Neyrofizioloji tədqiqatlarla müəyyən edilmişdir ki, uzun müddətli periferik patoloji qıcıqlanma nəticəsində mərkəzi sinir sistemində patoloji determinant sistem generatoru formalaşır, yəni artıq periferik qıcıq olmasa belə, patoloji determinat fəaliyyət göstərərək 3-lü sinirin nevralgiyasına bənzər mexanizm əsasında xroniki ağrı sindromu yaranır. Çox zaman radioloji əlamətlərlə (ostefitlər, yırtığın böyüklüyü) kliniki əlamətlər (xüsusən ağrı) arasında uyğunsuzluğun olması (14), həmçinin yırtıq münasibəti ilə əməliyyatdan sonra da klinik effektin olmaması da bu mexanizmlər ilə izah edilməlidir.

Patoloji proseslər dərinləşdicə disqin elastikliyi, fibroz həlqənin müqaviməti azalır, fəqərəarası məsəfə daralır, üzərinə düşən təzyiqdən disq bombeləşir yəni çəpəçevrə qabararaq kənarlara pırtır, fibroz həlqənin müxtəlif qatlarında çatlar yaranır. Onurğaya düşən təzyiq kəskin artanda sərtləşmiş nüvə bu çatlardan bayıra çıxaraq protruziya (hissəvi qabarma), fibroz həlqənin bütün qatları cırılar və nüvə bayıra çıxarsa ekstruziya (yırtıq) əmələ gəlir. Fəqərələrin arxasında, onurğa kanalının ön divarında olan arxa boylama bağ zədələnərsə və ya nüvə möhtəviyyatının bayıra çıxan hissəsi əsas hissədən ayrılaraq onurğa kanalına düşərsə bu sekvestr ya da fraqment adlanır.

OXZ-nin mərhələləri: Patologiya fəqərəarası diskələrdən (xondroz) başlayarak fəqərələrə (osteoxondroz), oradan bağlara (spondiloz), daha sonra isə oynaqlara (spondiloartroz) geçir. Mərhələ mərhələ damar, sinir ve əzələlər prosesə qoşularaq aşağıdakı mərhələləri əmələ gətirir.

1. Funksiyonal pozğunluq mərhələsi: sinir kökcüklərinin zədələnməsi nəticəsində əmələ gələn ağrı funksiyonal vahidin əzələlərinin spazmı başqa sözlə funksiyonal blokların yaranmasına səbəb olur. Klinik olaraq bel ağrıları müəyyən edilir. Bu mərhələdə lazımi tədbir görülərsə proses geri dönəndir.

2. Xondroz mərhələsi: fəqərəarası diskələrdə degenerativ değişiklikler irəliləyər və geri dönməz hala gəlir.

3. Ostexondroz mərhələsi: Fəqərə və disklərin qığırdaq hissələri sərtləşir, bağlar sklerozlaşır, yırtıqlar, osteofit ve spondiloartrozlar əmələ gəlir. Disqin müqavimət qabiliyyətinin azalması fəqərəarası məsafənin daralması, fəqərəarası oynaqlara düşən təzyiqin artmasına və zədələnməsinə səbəb olur. Yırtıq möhtəviyyatı ətraf toxumaları sıxaraq OXZ-nin sinir əlamətlərini yaradır. Epidural toxuma ve kökcüklər ödemləşir, epidural venalar genislənir, sarı bağ hipertrofiyalaşır, osteofitlər, fəgərəarası oynaqlarda yarımcıxıglar, araxnoidit və b. inkişaf edir, fəgərəarasi dəlik və onurğa kanalı daralır, getdikcə onurğa beyni, sinir və damarların zədələnməsi artır.

4. Fibroz mərhələsi: disk ve bağlar fibrozlaşır, onurğanın bu hissəsi tam hərəkətsiz hala gəlir.

OXZ-nin terminalogiyası çox qarmaqarışıqdır. Onu və ya onunla əlaqəli sindromları tanımlamaq üçün taradığım qaynaqlarda OXZ, lumbar spondylosis, low back pain, internal disc disruption syndrome, diskogen xəstəlik, herniated disc kimi 18-ə qədər ad müəyyən etdim. Onlar içərisində daha uyğunu “diskogen xəstəlik” termini olsa da OXZ daha geniş yayılmış, daha çox müəllif tərəfindən qəbul edilmişdir.

OXZ-nin diaqnozu: OXZ-nin diaqnozunun qoyulmasında kliniki əlamətlər əsas götürülməlidir. Əlavə müayinə metodlarından KT fəqərələrdəki patoloji dəyişiklikləri daha yaxşı aşkar etdiyi halda, MRG yumşaq toxumalar aydın seçilə bildiyi və yaxşı boylama görüntülər alındığı üçün daha effektlidir. ABŞ və Rusiyada aparılan elmi çalışmalarla sübut olunmuşdur ki, FD-nin və diskarxası sahənin ultrasonoqrafiq müayinəsi MRG-dən avantajlıdır. Çünki, transabdominal ultrasonaqrafiya (11,3 MqHz elektron konveks başlıqlı "Philips SD 360" aparatı) vasitəsi ilə OXZ-nin erkən mərhələsində (diskalgik radikulopatiya və ya radikuloişalgiyada) fibroz həlqədə əmələ gələn çat və yarıqları, irəli mərhələlərdə isə çapıq və fibroz dəyişiklikləri aşkar etmək olur (11, 15). Digər yandan metod asan, təhlükəsiz və ucuz olması cəhətdən də səmərəlidir. USQ-dən istifadə etməklə OXZ-nin ilk yəni diskaljik stadiyasını xronik qeyri spesifik əzələ skelet zədələnməsindən (13) diferensasiya etmək asanlaşar, xəstəliyin patogenezini və müalicənin effektini izləmək olar (16).

OXZ-nin m ü a l i c ə s i: OXZ SF-nin kəskin dövründə xəstələrə mümkün qədər qısa müddətə (ağir fiziki işlə məşğul olanlar üçün 5-7, olmayanlar üçün 3-5 gün) yataq rejimi məsləhətdir. Sübut olunmuşdur ki, 7 gündən yuxarı yataq rejimi effektli olmur (17). Xəstə sərt ortopedik yataqda arxası üstə uzanmalı, qıçlarını dizdən və bud çanaq oynağından bükərək baldırlarının altına budun uzunluğu qədər hündürlükdə bir qutu, ya da bükülmüş dizlərini altına yastıq yerləşdirməklə ağrının azaldığı rahat vəzıyyəti tapmalı. Yanıüstə uzanıb qıçlarını bükərək də rahatlana bilər.

Ağrıları kəsmək üçün Acetaminofen və OXZ-nin SF zamanı əksər müəllif tərəfindən “qızıl standart” hesab edilən QSİƏD-lər istifadə olunur. “Həkimlərin Kokranov Həmrəyliyi” təşkilatı 4863 nəfər pasienti əhatə edən 50 randomizə kontrollu çalışmani təhlil edərək bu nəticəyə gəlmişdir ki, bel ağrılarında QSİƏD-lərin effektliliyi A sübutluluq səviyyəsindədir (6). Ancaq, onları təyin edərkən təsir mexanizmi və yan təsirlərini nəzərə almaq vacibdir. QSİƏD-lərin təsiri çiklooksigenaz (ÇOK) və ya onun izoformları olan ÇOK-1 və ya ÇOK-2 üzərindən olur. ÇOK-2 iltihab, ağrı və qızdırmanın əmələ gəlmsində baş rol oynayan prostoqlandinlərin ön maddəsi olan araxidon turşusunun metabolizmində boyük rol oynayır. QSİƏD-lər ÇOG-2-nin aktivliyini azaltmaqla prostoqlandinlərin əmələ gəlməsini ləngidir, nəticədə ağrı kəsilir, iltihab proseslərinin qarşısı alınır, atəş düşür. ÇOK-1-in inhibə edilməsi isə yan təsirlərə (qastropatiya, mədə bağırsaq qanaması və c.) səbəb olur (18). Ona görə də, son zamanlar selektiv (nimesulid), hətta yüksək selektiv (koksiblər) ÇOK inhibitorları təklif edilir. Amma, bu gün praktikada nonselektiv QSİƏD-lər daha effekli olduklarından daha çox işlənir, amma onların yan təsirləri də çox olur. 2003-cü ildə Avropa AL QSİƏD-lərlə birlikdə qastroprotektor istifadə edilməsini məsləhət görmüşdür (19). QSİƏD-lər içərisində isə “qızıl standart” hesab olunan Diklofenak (В.А. Насонова, 2004) daha çox öyrənilib və istifadəsi daha geniş yayılıb (20). Spinet.ru veb səhifəsində aparılan sorğuya cavab verənlərin 40%-i Diklıofenak istifadə etdiklərini yazmış. Diklofenak effektiv olması ilə bərabər, onsuz da degenerativ proses olan OXZ-də qığırdağın metabolizmini daha da pozan başqa QSİƏD-dən fərqli olaraq qığırdaq metobolizminə mənfi təsir göstərmir (4). Son zamanlar istifadəyə verilən Diklofenakın kalium duzu daha tez effekt göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, OXZ sinir fəsadlarının müalicəsində ağrıkəsicilərin kombinə olunması daha səmərəlidir (21). Çünki, dərmanlar kombinə olunarkən onların sinergist təsiri nəticəsində effekt artır, dozaları azaldıldığından toksik təsir də azalır. Bu baxımdan İnflanil (Paracetamol 0,65 və Diclofenac 0,05) və Dikonium (Nimesulid 0,1 və Diklofenak 0,05) bu gün üçün yaxşı kombinasiyalardır. Diklofenak kaliumun güclü iltihab əleyhinə və ağıkəsici təsirləri Аcеtaminofenin spinal hiperalgeziya təsiri ilə sinergizm yaradır (22). Аcеtaminofen 100 il əvvəl kəşf edilib, 50 ildən çoxdur ki, geniş istifadə olunur. Son araşdırmalar göstərdi ki, o həm MSS-də prostaqlandin H2 (23), həm də spinal prosroqladin-E-yə (24, 25) təsir etməklə mərkəz mənşəli hiperalgeziya yaradır. Dikoniumun tərkibindəki Nimesulid selektiv QSİƏD-ə aiddir. Naproksen, İndometasinlə müqayisədə Nimesulidin əsas təsirləri onlarla eyni, amma yan təsirləri onlara nisbətən çox azdır (26, 27). 23000 xəstəni əhatə edən çox mərkəzli çalışmada Nimesulid 5-21 gün ərzində 100-400 mq/gün verilərək 70-80% effekt alınmışdır. Gündə 2 dəfə 100 mq verilən Nimesulidin təsiri, 3 x 600 mq/gün təyin edilən İbuprofendən daha effektlidir və yan təsiri isə ondan azdır (28). 2,5 il müddətində müxtəlif ağrılarda İnflanil təyin etdiyim 1348, 1,5 il müddətində Dikonium təyin etdiyim 503 xəstədə əsasən yaxşı effekt alınmışdır.

Kəskin və davamlı ağrıları tez aradan qaldırmaq üçün Ketorolak (Algikey, Medrolgin) və ya Tramadol təyin etmək olar. Ketorolak ÇOG-un aktivliyini azaldaraq güclü ağrıkəsici, orta dərəcə iltihab əleyhinə, nisbətən az hərarət salıcı təsir göstərir. Xüsusi ilə, Ketorolakın güclü miyoreleksant olan Tiorelaksla (Tiokolşikosid) kombinasiyası daha təsirlidir. Umumiyyətlə müəyyən edimişdir ki, QSİƏD-in miyoreleksant, diuretik və venotoniklərlə birlikdə istifadəsi daha effektlidir (21, 29, 30).

Bu gün bizdə ən çox istifadə edilən Analgin güclü yan təsirləri olduğu üçün dünyanın yarıdan çox ölkəsində istifadəsi qadağan olunub. BST-nin 1991-ci ildə yayılmış məktubunda da Analqinin istifadə edilməməsi məsləhət görülür.

10000 xəstəni əhatə edən 86 elmi tədqiqatın metaanalizinin nəticəsi göstərmiş ki, QSİƏD-lərin yerli istifadəsi zamanı bioyararlığı, daxilə qəbul etdikdə olan

bioyararlığın 5-15%-ni təşkil edir. Yerli istifadə zamanı dəri və əzələdə dərmanın konsentrasiyası hər iki halda eynidir, ancaq yan təsirləri yerli ıstifadə zamanı daha az olur. Ona görə QSİƏD-lərin yerli istifadəsi (xüsusən əzələ patologiyalarında) məqsədəuyğundur (1, 20). 1-1,5 ay davam edən inadlı ağrılar və kökcük əlamətləri oldukda əsasən anestetik və kortikosteroidlərdən ibarət müxtəlif qarışıqlar epidural yeridilə bilər (24).

Spondilogen dorzopatiyalarda reflektor əzələ spazmı nəticəsində formalaşmış “ağrı-spazm-ağrı” patoloji dairəni qırmaq üçün miyoreleksantlardan istifadə olunmalıdır. 1662 nəfəri əhatə edən 24 randomizə kontrollu çalışmanın xülasəsi göstərmişdir ki, kəskin bel ağrılarında miyoreleksantlar effektlidir. Onların qısa müddətə verilməsi həm də QSİƏD-lə kombinə edilməsi məqsədə uyğundur (31). Miyoreleksantlardan daha çox Tiorelax (Tiokolşikosid), Midokalm, Tizanidin məsləhətdir. Onlar, xüsusilə Tizanidin həm də qastroprotektor təsirə malikdir (32). Tiokolşikosid təbii glikozid olan kolşikosidin yarımsintetik məhsuludur, mərkəzi sinin sisteminə təsir edərək əzələ spazmını aradan qaldırır. Tiorelaksın (Tiokolşikosid) Ketorolak və ya Diklofenakla bir şiprisdə qatılıb vurulmasının daha məqsədəuyğun olması sübut olunmuşdur (33).

OXZ-nin kompleks müalicisinə xon rotektorların da əlavə edilməsi məsləhət görülür. Daha çox öyrənilən və tətbiq edilən xondroitin və qlukozamin sulfatlardır. Onların təsirindən FD, oynaq qığırdaqları sanki yenilənir, strukturlarında olacaq patoloji dəyişikliklərin qarşısı alınır. Nəticədə ağrı azalır, FD-də elastiklik və oynaqlarda aktivlik artır. Xon rotektorlar bel OXZ SF-nin kəskin dövrü keçdikdən sonra¸ xüsusən xroniki hallarda həm də uzun müddətə təyin edilməlidir.

Rusıyada N. Burdenko ad. Neyrocərrahıyə İnstitutu proteolitık fermentativ təsirə malik olan Karipain təklif etmişdir. Elektroforez üsulu ilə verilən Karipainin FD-ni yumşaltdıği və elastikliyini artırdığı göstərilir.

Yataq rejimindən sonra xəstə ayaqüstə duranda korset bağlaması vacibdir. Çünki, xəstə ayağa duranda bədənin yuxarı 2/3 hissəsinin ağırlığından zədələnmiş onurğa funksiyonal vahidinə düşən yük artır. Hər hansı bir hərəkət (xüsusən fizioloji olmayan vəziyyət) zamanı sıxılma daha da artır. Qəbul edilən ağrıkəsici və miyoreleksant təsirindən ağrı hiss edilmədiyi və əzələ relaksasiya olduğu üçün özünüqoruma mexanizmi lazımi səviyyədə işləmir, nəticədə sinirlər və onurğa beyni daha çox sıxılır. Bel ağrılarında bir çox müəllif korset istfadəsini məsləhər görmüşlər. Biz istifadə edilən 40-dan çox korset nümunəsini araşdıraraq, onlardan prinsipcə fərqli yeni korset təklif etdik (5). Korseti bel OXZ SF-nin, xüsusən disk yırtığının kəskin dövründə, manual terapiyadan sonra, faset (fəqərəarası) oynaqların artrozunda istifadə etmək məsləhətdir. Korset fərdi, yəni hər xəstəyə uyğun və ölçüləri dəqiq götürülməklə hazırlanmalıdır. Korset uzanmış vəziyyətdə nəfəs vermənin sonunda bərk sıxılaraq bağlanır. Bu zaman o, qabırğa qövsü ilə qalça darağı arasındakı yunşaq toxumaları XII və XI qabırğanlarla birlikdə içəri sıxaraq qabırğa qövsünün aşağı dayanıqlı nöqtəsi (X-VIII qabırğaların döş sümüyünə birləşdiyi nöqtə) ilə qalça darağını birləşdirir, sərt olduğu üçün ağırlığın bir hissəsini qalçaya ötürür. Nəticədə, beldə zədələnmiş hissələrə düşən yükün təsiri azalır, hərəkətlər məhdudlaşır. Ayaqüstdə olduğu müddətdə belə bağlı olur, uzananda açılır (5).

Kompleks terapiyaya refleksoterapiya yəni akupunktura və manual terapiya (MT) daxil edilməlidir. Xüsusən, reflektor ağrıların kəskin dövründə akupunktura (həmçinin elektroakupunktura) daha məqsədə uyğundur. Sistemləşdirilmiş metaanalizlər nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, akupunktura anestetiklərin yerli istifadəsi və TENS kimi orta dərəcədə effektlidir, amma xəstələr tərəfindən onlara nisbətən daha yaxşı qəbul edilir (31, 34). Kəskin ağrilar azaldıqdan sonra, əsasən postizometrik relaksasiya olmaqla MT tətbiq edilməsi məqsədəuyğundur (35). Kəskin və intensiv ağrılarda, sinir köklərinin və ya at quyruğunun sıxılmasında MT xüsusən moblizasiya əks göstərişdir. Yaxşı olar ki, manual terapiya aktiv həyata qayıtmağa yubanan xəstələrə, həmçinin müalicəvi bədən tərbiyəsi ilə birlikdə ixtisaslaşmış mütəxəssis tərəfindən aparılsın. Bir çox müəllif tərəfindən müalicəvi bədən tərbiyəsinin əhəmiyyəti çox şişirdilir, hətta bütün metodları kənara qoyub yalnız müalicəvi bədən tərbiyəsi ilə müalicə etməyi (36) məsləhət görənlər var. 1900 pasienti əhatı edən 12 randomizə çalışmanın metaanalizi bu nəticəyə gəlməyə əsas vermişdir ki, bel OXZ-nin kəskin dövründə müalicəvi bədən tərbiyəsi effektli deyildir. Ancaq, ağrılar azalan kimi əvvəlcə uzanmış vəziyyətdə müalicəvi bədən tərbiyəsi və masajin başlanması məqsədə uyğundur. Bel ağrılarında klassik masajın təsirinin öyrənilməsinə aid 9 çalışmanın metaanalizi onun effektivliyini təsdiqləmişdir (37).

OXZ sinir fəsadları olan xəstələr, xüsusən ağır fiziki işlə məşğul olanlar 2-6 ay müddətinə onurğanı gücə salmaqdan çəkinməlidirlər. Bu məqsədlə onlara onurğanın fizioloji statikokinetikasına uyğun düzgün hərəkət etməyi öyrətmək lazımdır. Hətta, xüsusi kurslar təşkil edərək bu vərdişlərin alışqanlıq halı almaslna nail olmaq olar.

Fizioterapevtik metodlardan TENS, diadinamik cərəyan, fonoforez, naftalan müalicəsi, lazeromaqnitoterapiya tətbiq edilə bilər. Son zamanlar naftalan neftindən tərkibindəki qətran, boyaycı və toksiki aromatik maddələrdən təmizlənməklə alınmış, əsasən naften karbohidratlarlndan ibarət olan naftalan yağından istifadənin daha səmərəli olması göstərilir.

Bu gün də bel ağrılarında geniş tətbiq olunan dartma metodu sübutlu tibb nöqteyi nəzərindən effektsiz hesab olunur. OXZ SF olan xəstələrə dartma və fitioterapiya tətbiq etmək xəstənin vəziyyətinin ağırlaşmasına, ən yaxşı halda isə xəstəliyin xronikləşməsinə səbəb olur.



OXZ sinir fəsadlarının müalicəsində cərrahi müdaxilə ən son çarə olmalıdır. 1998-ci ildə Rotterdamda keçirilən beynəlxalq konfransda aydınlaşdırıldı ki, xronik bel ağrılarınin 21%-ini beldə cərrahi əməliyyatlardan sonra yaranan ağrılar (Failed Back Surgery Syndrome) təşkil edir və əhali üçün ciddi problemdir. Buna səbəb cərrahi əməliyyatdan sonra epidural fibroz, araxnoidit, kauzalgiya, epidurit, stabilliyin pozulması, stenoz, əzələlərdə distrofik dəyişikliklər kimi proseslərdir (38). İnsanların 90%-ində bel ağrısı olur, amma, onlardan 5-10% xronikləşir və bunların da bir hissəsi 3 ay ərzində konservativ tədbirlər nəticəsində hətta spontan olaraq keçir (38). Konqresdə bütün dünyada əməliyyat üçün xəstələrin seçilməsində ciddi yanlışlıqlar olduğu hamı tərəfindən qəbul edilmişdir. Ona görə bir çox aparıcı klinikalar cərrahi əməliyyata göstərişlərin sayının azaldılmasını təklif edir, yeni və az radikal metodlar tətbiq edilməsinə çalışırlar.



Naxçıvan MR-də də bel OXZ SF münasibəti ilə cərrahi əməliyyat olanların əksəriyyətində xronik bel ağrısı sindromu var və onlar əlillik almaq üçün müraciət edirlər. Bütün bunları nəzərə alaraq qeyd etmək lazımdır ki, fəqərəarası disk yırtığının neyrovizual ölçülərini əsas götürərək xəstələrin əməliyyata alınması doğru deyildir. Son tədqiqatlar göstərmişdir ki, düzgün konservativ müalicə nəticəsində yırtığın ölçüləri kiçilir və kliniki əlamətlər geri inkişaf edir. Nüfuzlu beynəlxalq institutların rəyinə görə, cərrahi əməliyyata mütləq göstəriş çanaq ifrazat üzvlərinin funksiyasının pozulması, ayaqlarda iflic ya parez, anogenital nahiyədə anesteziyaya səbəb olan at quyruğunun sıxılması, nisbi göstəriş isə 0,5-3 il müddətində doğru konservativ müalicəyə tabe olmayan radikulyar əlamətlərdir.

Bel OXZ sinir fəsadlarının kompleks müalicəsinə xəstələrin psixiki korreksiyası da daxil edilməlidir. Xüsusən xronik lumbalgiya və xronuk ağrı sindromu yarandıqda rasional psixoterapiya tətbiq edilməsi məsləhətdir.

Bel OXZ sinir fəsadlarının müalicə, xüsusən profilaktikası üçün səmərəli qidalanma da məsləhət görülməli, artıq çəki azaldılmalıdır. Bu gün düzgün qidalanma və pəhrizlə əlaqədar çox təkliflər var. Onlardan biri də insanların qan qruplarına uyğun qidalanmasıdır. Bu təlimatın yaradıcısı Amerikan nutripatı Piter D. Adamo və tərəfdarlarına görə pəhrizlə yanaşı insanlar hətta yaşam tərzini qan qruplarına uyğunlaşdırmalıdırlar. Onların fikirincə qan qrupuna xarakter olan irsi meyillilik var və bunlar xəstəliklərin müalicə və profilaktikasında nəzərə alınmalıdır. Məsələn, I qrup qanı olanlarda daha çox mədə xorası əmələ gəlirsə, III qan qrupu olanlarda OXZ daha tez tez rastlanır. Bu məsələni araşdırmaq üçün 27 ay müddətində mənə müraciət edən 2332 xəstə üzərində araşdırma apardım. OXZ diaqnozu təsbit etdiyim xəstələrdə qan qrupunu xəstənin pasportu ya da sözü əsasında, mədə narahatlığını isə uyğun şikayəti və epiqastral nahiyədə həssaslığa əsasən müəyyən edərək qeydiyat apardım. Nəticədə, məlum oldu ki, OXZ daha çox II, sonra I qrup qanı olanlarda rast gəlinir.

Amma, mədə narahatlığı, xüsusən mədə qıcqırması I qrupa məxsus olanların çoxunda var. Ona görə, I qr. qanı olnlara QSİƏD-lə qastronrotektorın da verilməsi lazımdır.

BST ekspertlərinin rəyinə görə bel ağrılarının müalicəsində tətbiq olunan metodlar yetərli deyil və daha səmərəli metodların axtarışı aktual və vacibdir.

Son zamanlar OXZ sinir fəsadlarının reflektor əzələ spazmı və miyofasial ağrı sindromlarında Botoksdan istifadə edilir. İlk dəfə 1981-ci ildə ABŞ-da oftalmoloq А. Scott tərəfindən çəp gözlükdə tətbiq edilən Botoks, artıq FDA tərəfindən təsdiqlənmiş, 58 ölkədə, xüsusən nevrologiya və kosmetologiya başda olmaqla müxtəlif sahələrdə geniş istifadə olunur. Əzələ spazmı və rigidliyində yerli istifadə edilən Botox, sinir əzələ qovşağındakı presinaptik membranda asetilxolin əmələ gəlməsinin qarşısını alaraq kimyəvi denervasiya yaradır, 4-6 ay müddətinə spazm və ağrıları keçirir.

Daha yeni və çox perspektivli görünən metod isə OXZ-nin müalicəsində kök hüceyrələrdən istifadə edilməsidir. Kök hüceyrəsi differensasiya olmamış, amma bu gün hələ tam müəyyən edilməmiş təsirlərdən formalaşaraq müxtəlif toxuma hüceyrələrini yarada bilən, onları yeniləyə bilən hüceyrədir. İnkişaf etmiş orqanizmdə bu hüceyrələr əsasən sümük iliyi, az miqdarda başqa toxumalarda ehtiyat şəklində olur.Travma, yanıq kimi zədələnmələrdə kök hüceyrələri reperasıya üçün istifadə olunur və toxumanin siradan çixmış hissəsini bərpa edir. Mancesterli alimlər Dr. S. Richardsonun rəhbərliyi altında mezenximal kök hüceyrələrini diskin həlməşik pulpoz maddəsinə çevrilməsinə nail olmuşlar. Artıq, OXZ-ni əsaslı müalicə etmək üçün xəstənin sümük iliyindən alınan mezenximal kök hüceyrələri kənarda çoxaldılaraq FD-nin regenerasiyası üçün müvəffəqiyyətlə istifadə olunur.

Beləliklə, OXZ SF-ni səmərəli müalicə üçün fərdilik, konstitusional tip, gördüyü iş, ruhi vəziyyət, həmçinin xəstəliyin xarakteri, və əlamətləri əsas götürülərək onurğaya düşən yükü azaltmaq, ağrı, spazm, durğunluk, iltihabı aradan qaldırmaq məqsədi ilə əsaslandırılmış, xəstəliyin gedişi və mərhələlərinə uyğun ağrıkəsici, iltihabəleyhinə, miyoreleksant, trofikanı yaxşılaşdırıcı, bərpaedici dərmanlar, qoruyucu korset, refleksoterapiya, fizioterapiya kompleks şəkildə tətbiq edilməlidir.

Qaynaqlar: 1. Patel A., Ogle A.A., Diagnosis and management of acute low back pain. Am Faro Physidan. 2000, 61, 1779-1786

2. Rajeev K. P., Lumbar Degenerative Disc Disease, 2004,(http://www.emedicine.com/PMR/htm).

3. Hildebrandt J. Does unspecific low back pain really exist [in German]. Z Orthop Ihre Grenzgeb. 2004, 142, 139-145.

4. Rossignol M., et all, Clinic in low back pain in interdisciplinary practice (CLIP) guidelines, 2007, Direction de sante publique, Agence de la sante et des services sociaux de Montreal., Montreal-41 P.

5. Zeynili Ə.Ə. Bel OXZ-nin bəzi məsələləri, Xalq Həkimi M. Bağırovun 90 illik yubileyinə həsr olunmuş elmi-praktik konfransın materialları, 2005, 162-169.

6. Harwood M.et all, Low Back Pain, A Primary Care Approach, Clinics in Family Practice, 2005. Vol.7, 279–303

7. Griffin G., Cochrane for clinicians… AFP, 2002, vol.65, 1319–1321.

8. Waddell G., The Back Pain Revolution, 2004, Edinburgh, 221–239.

9. Журнал неврологии и психиатрии No: 10, 2000, 18-23.

10. Попелянский Я.Ю., Следует ли диагностировать остеохондроз у детей? Новые технологии в неврологии, Самара 1992, 135-136.

11. Скоромец А.А. и др., ОХЗ дисков … Невр. журн. 1997, No 6, 53-55.

12. Богачева Л.А., Совр.состояние проблемы болей в спине (мат. 8-го Всемир. конгресса боли). Неврол жур. 1997, 59-61.

13. Веселовский В.П., Практ. неврология и MT Рига, 1991, 341.

14. http://www.emedicine.com/SPORTS/topic66.htm.

15. www.jultrasoundmed.org

17. Di Fabio R., Efficacy of comprehensive rehabilitation programs and back school for patients with low back pain: a meta-analysis. Physical Therapy, 1995, 75, 865-878.

18. Jordan K. et al., EULAR Recommendations 2003, an evidence based approach to the management of knee osteoarthritis, Report of a Task Force of the Standing Committee for International Clinical Studies Including Therapeutic Trials (ESCISIT), Ann. Rheum. Dis. 2003, 62, 1145-1155.

19. Maniadakis N., Gray A., The economic burden of back pain in the UK. Pain. 2000,84:95-103.

20. Бадокин В., Вольтарен как эталон НПВП в современной ревматологии, РМЖ, 2007, T.15, 335-340.

21. Desmeules J. et all, Clinical pharmacology and rationale of analgesic combinations. Eur J Anaesthesiol Suppl., 2003,28,7-11.

22. Bjorkman R.et all, Acetaminophen blocks spinal hyperalgesia induced by NMDA and substance P. Pain,1994,259-264.

23. Aronoff D.et all., New insights into the mechanism of action of acetaminophen: Its clinical pharmacologic characteristics reflect its inhibition of the two prostaglandin H2 synthases. Clin Pharmacol Ther., 2006, 79, 9-19.

24. Calm R.et all, Sacroiliac joint dysfunction in patients with imaging-proven lumbar disc herniation. European spine journal, 1998, 7, 450-453.

25. Muth-Selbach U.S. et all. Acetaminophen inhibits spinal prostaglandin E2 release after peripheral noxious stimulation, Anesthes.1999, 91, 231-239.

26. Ананьева Л.П. и др., Современные противоболевые средства в аптеке, Москва. МЦФЭР. 2005.

27. van Tulder M.et al., European guidelines for the management of acute nonspecific low back pain in primary care, Eur. Spine J., 2006, Vol.15, 169–191.

28. Omololu B. et. All, Double blind clinical trial comparing the safety and efficacy of nimesulide (100mg) and diclofenac in osteoarthrosis of the hip and knee joints, West. Afr. J. Med., 2005, 24.

29. Алексеев В.В. Диагностика и лечение болей в пояснице. Cons.Med., 2002, №2, 6–102.

30. Яхно Н.Н., Штульман Д.Р. Болезни нервной системы. Рук–во для врачей. “Медицина”, 2001, том 2, 293-315.

31. van Tulder M. et.al., Muscle Relaxants for Nonspecific Low Back Pain, A Systematic Review Within the Framework of the CC, Spine, 2003, 28, 1978-1992.

32. Bes A.et al., A multi-centre, double-blind trial of tizanidine, a new antispastic agent, in spasticity associated with hemiplegia. Curr. Med. Res. Opin.,198, 709.

33. G.Pifferi, Tiokolşikosid ve NSAİ-ler arasında fiziko-kimyasal geçimlilik, Milano, 1995, türkceye çeviri.

34. van Tulder M. et.al.,, Acupuncture for low-back pain (Cochrane Review) The Cochrane Library, 2004, 4.

35. UK BEAM trial team.UK back pain exercise and manipulation, randomised trial, effectiveness of phys.treatments for back pain in primary care, BMJ 2004, 1377-80.

36. http://www.bubnovsky.ru.

37. Furlan A.D. et all,, Massage for low-back pain (Cochrane Review) The Cochrane Library, 2004, 4. 38. МЕЖДУНАРОДНЫЙ КОНГРЕСС, ПОСВЯЩЕННЫЙ ЛЕЧЕНИЮ ХРОНИЧЕСКОГО БОЛЕВОГО СИНДРОМА ПОСЛЕ ОПЕРАЦИЙ НА ПОЯСНИЧНОМ ОТДЕЛЕ ПОЗВОНОЧНИКА "PAIN MANAGEMENT '98", (FAILED BACK SURGERY SYNDROME), М. С. Гельфенбейн, 2000, Московский НИИ скорой помощи им. Н. В. Склифосовского.